2009 Elahuzen

Ereveld Kalibanteng Semarang

Taspraak fan Ans Hellemons-de Graan op 4 maaie 2009 yn Ealahuzen as fertsjint-wurdichster fan ‘e gemeente Gaasterlân-Sleat. Fan dizze hiele betinking is in fideo makke mei de namme: Vrijheid en Identiteit.

Achte oanwêzigen, grut en lyts, âld en jong.

Hjoed betinke wy alle oarlochsslachtoffers, mar mei namme de frou, dy’t hjir yn it âlde Nyegea hikke en tein is, berne yn 1902, dochter fan Jan de Boer en Janke van der Veer, har identiteit foarme troch jim mienskip, har heit ferstoar yn 1919, mem Janke besocht har en har bern te rêden troch in winkeltsje yn koloniale waren en as klokliedster  fan tsjerke. Op 16 febrewaris 1933 yn dizze tsjerke troude Anna de Boer mei Teeuwes de Boer, sjersjant 1e klasse KNIL (sjoch troufoto) , dy’t op ferlof yn Gaasterlân mei syn Anna yn ‘e kunde kaam. Der wie net folle tiid, yn april moast hy werom nei syn rezjymint yn Yndie.  As echtpear waarden de kosten betelle, pas op it skip Indrapoera foeren Anna en Teeuwes nei Batavia wie der tiid en romte foar, yn in moanne tiid nei in folslein oare wrâld en omjouwing.

It famke út Nijegea, grutbrocht mei jirpels en bôle, moast no wenne oan koke en bakte riis, faak mei skerp krûde fleis, frjemde en net bekende fruchten. Anna folge moedich de stimme fan har hart, yn maart 1934 waard harren soan Hendrik-Jan yn Batavia berne, dernei ferhuze de húshâlding fia Tjimahi en Soerabaja nei Bandoeng, hast tiid om mei ferlof nei Fryslân te gean. Yn 1941 soe it wêze, mar Nederlân rekke beset, it kontakt ferbruts, yn oktober 1941 waard harren famke Geertje Anna berne. Yn desimber 1941 kaam Yndie ek yn oarloch en kapitulearre op 8 maart 1942. Teeuwes, as militêr waard kriichsgefangene, wurke en oerlibbe de deadespoarwei fan Birma nei Siam, waard nei Japan ôffierd, om yn ‘e koaleminen te wurkjen, mar it skip waard ta sinken brocht en Teeuwes ferdronk op 21 septimber 1944.

Anna en har bern libbe fan de bedieling, de salarissen mochten net mear útbetelle wurde, sûnt mids 1942 waarden sy opsleaten yn “beskerme wiken”, efter stikeltrie, mei mar 20 kilo de persoan, mei trije oare húshâldings yn in lyts hûs yn it Tjihapit kamp. It eigen hûs mei alles wat sy net meinimme koe, waard oan ‘e  Sjineeske buorman tabetroud oant bettere tiden.

Yn in kamp, mei allinnich froulju en jonge bern, amper medyske kennis en medisinen, focht elts faak foar eigen.

Yn novimber 1944, wylst Anna noait net mear wat fan Teeuwes of thús heard hie, waard it hiele kamp op transport stelt, nei kamp Moentilan,  op Midden Java, mei de trein, mear as 24 oere, tropyske hite, net genôch drinken en iten, gjin sanitêr en dat mei alle siken, mei koarts en diarree. Dernei rinnend nei it kamp, Anna en de bern krige in plakje op ‘e flier, twa kapok matrassen, in pear kante meter. Anna moast yn ‘e tunen wurkje en alle brûkte ferbannen waskje, droegje en  op ‘e nij oprôlje. Nij en oar wie der net mear, minsken waarden siker, alle dagen ferstoaren der in pear of mear. De bern krige ek taken, hout hakken en de kôkfjoeren stoke. Anna waard begjin 1945 siik, dysentery en letter beriberi*, kaam yn ‘e sikeseal.

Noch ienkear ferhúzje, no nei Banjoe Biroe 10, in âlde finzenis mei sellen. Anna te siik om te rinnen waard op in brankaar ferfierd, Frou Rams soarge neist har eigen twa bern ek foar Geertje en Henk, dy moasten kilometers rinne, yn ‘e sinne mei amper drinken en iten. Anna kaam yn de filla, as pasjint. De bern yn ien fan de hynstestallen. Op 23 augustus 1945, acht dagen nei’t de Jappen de striid staakt hienen, ferstoar sy oan ‘e gefolgen fan de barbaarske behanneling. Op in karre, in hynder derfoar, waard Anna fuortbrocht, yn in trochsichtbere bamboekiste, de bern mochten oan de poart ta meirinne.

Sûnder de fertoude rituelen, dy’t troast en berêsting bringe, ferdwûn harren moedige mem, op ‘e selde dei dat de frede útbruts. Koarte tiid letter fernamen Geertje en Henk, dat harren heit ek de oarloch net oerlibbe hie. Allinnich en op har sels en help fan oaren oanwiisd, waarden Geertje en Henk úteinlik, midden yn ‘e nacht by Beppe Janke as in pakje besoarge. Op 16 febrewaris 1946, 13 jier nei’t harren âlden trouden kamen de Yndyske bern yn it lytse Fryske doarpke. En beppe, nei al dy jierren fan soarch en noed, it net wite, dy’t allinnich wist fan Henk en net fan Geertje, joech harren sa goed as sy koe, mei leafde in fijne jeugd. Anna waard letter op ‘e nij begroeven op de Eare Begraafplak Kalibanteng  yn Semarang, fier fuort fan hjir.

Werom it ferhaal fan Anna hjoed en no ferteld? It wie 64 jier lyn, dat sy de heechste priis betelle. Noait net de oarloch socht, hat de striid har fûn, in gewoane frou út Ealahuzen, dy’t de stim fan ‘e leafde folge. Har libben yn tsjinst fan man en bern, mar dat wie oant no ta net bekend en eard yn dit doarp, dêr’t sy woartele wie en har identiteit krige.

Henk, har soan, hjir net oanwêzich, hat syn mem Anna de Boer, út ‘e skiemering fan it ferlieden helle, har libbensferhaal socht, fûn en ferteld. En ik jou it troch oan jim, mei de fraach en de ferantwurding, oan jim, bewenners, bern en doarpsbelang, om yn ‘e takomst har hjir elts jier te betinken. Ferjit har net, wy stjerre pas echt as der nimmen mear is, dy’t ús namme neamt.

Anna, do hast ús respekt fertsjinne en mei dizze krânse eare wy dyn neitins.

Toespraak door Ans Hellemons-de Graan op 4 mei 2009 in Elahuizen, als vertegenwoordigster van de gemeente Gaasterlân-Sleat. Van de volledige herdenkingsplechtigheid is een video gemaakt met de naam: Vrijheid en Identiteit.

Geachte aanwezigen, groot en klein, oud en jong.

Vandaag herdenken wij alle oorlogsslachtoffers, maar vooral de vrouw, die hier in het oude Nijega geboren en getogen is. Zij is in 1902 geboren als dochter van Jan de Boer en Janke van der Veer. Haar identiteit is gevormd door jullie gemeenschap. Haar vader stierf in 1909. Moeder Janke probeerde zichzelf en haar kinderen te redden door middel van een winkeltje in koloniale waren en als klokkenluider van de kerk. Op 16 februari 1933 touwde Anna hier in deze kerk met Teeuwes de Boer, sergeant 1e klas KNIL. Teeuwes was tijdens zijn verlof in Gaasterland met zijn Anna in contact gekomen. Er was niet veel tijd; in april moest hij terug naar zijn regiment in Indië. Voor een echtpaar werden de kosten voor de overtocht betaald. Op het schip Indrapoera voeren Anna en Teeuwes naar Batavia. Hier was tijd en ruimte om elkaar beter te leren kennen. In een maand tijd belandde zij in een volledig andere wereld en omgeving. Het meisje uit Nijega, grootgebracht met aardappels en brood, moest nu wennen aan gekookte en gebakken rijst met meestal scherp gekruid vlees en met vreemde en onbekende vruchten. Anna volgde dapper de stem van haar hart. In maart 1934 werd hun zoon Hendrik-Jan in Batavia geboren. Daarna verhuisde het gezin via Tjimahi en Soerabaja naar Bandoeng. Zij zagen ernaar uit om met verlof naar Friesland te gaan. Het zou in 1941 plaatsvinden maar Nederland raakte bezet, waardoor het contact werd verbroken. In oktober 1941 werd hun dochter Geertje Anna geboren. In december 1941 raakte Indië ook in de oorlog betrokken en capituleerde op 8 maart 1942. Teeuwes werd als militair krijgsgevangen gemaakt. Hij werkte aan – en overleefde – de dodenspoorweg van Birma naar Siam. Daarna werd hij naar Japan afgevoerd om in de kolenmijnen te werken. Maar het transportschip werd tot zinken gebracht en Teeuwes verdronk op 21 september 1944.

Anna en haar twee kinderen moesten rondkomen van de armenzorg. De salarissen mochten niet meer uitbetaald worden. Vanaf halverwege 1942 werden zij opgesloten in “beschermde wijken” achter prikkeldraad met maar 20 kilo per persoon en met drie andere huishoudingen in een klein huis in het Tjihapit kamp. De eigen woning, met alles wat zij niet mee kon nemen, werd aan de Chinese buurman toevertrouwd tot betere tijden. In een kamp met alleen maar vrouwen en jonge kinderen, nauwelijks medische kennis en medicijnen, vocht ieder vaak voor zichzelf.

In november 1944, terwijl Anna nooit meer wat van Teeuwes of thuis had gehoord, werd het gehele kamp op transport gezet naar het kamp Moentilan op Midden Java. Het transport was met de trein; meer dan 24 uur; tropische hitte; niet genoeg eten en drinken; geen sanitair en dat alles met zieke mensen die koorts of diarree hadden. Na aankomst moest er gelopen worden naar het kamp. Anna en haar kinderen kregen een plekje op de vloer aangewezen, met twee kapotte matrassen op een paar vierkante meter. Anna moest in de tuinen werken. Ook moest zij alle gebruikte verbanden wassen, drogen en opnieuw oprollen. Nieuw of ander verbandmateriaal was er niet meer, terwijl de mensen zieker werden. Iedere dag stierven er wel een paar of zelfs meer. De kinderen kregen ook taken, zoals houthakken en de kookvuren opstoken. Anna werd begin 1945 ziek. Zij kreeg dysenterie en later werd dat gevolgd door beriberi* waardoor zij in een ziekenzaal terecht kwam.

Anna en haar beide kinderen moesten nog eenmaal verhuizen en nu naar Banjoe Biroe 10, een oude gevangenis met cellen. Anna was te ziek om te lopen en werd op een brancard vervoerd. Mevrouw Rams zorgde naast haar eigen twee kinderen ook voor Anna’s kinderen Geertje en Henk. Zij moesten kilometers lopen in de zon met nauwelijks eten en drinken. Anna kwam in de villa omdat ze patiënt was en de kinderen in een van de paardenstallen. Op 23 augustus 1945, acht dagen nadat Japan de oorlogsstrijd had gestaakt, overleed Anna aan de gevolgen van de barbaarse behandeling. Op een kar, met een paard ervoor, werd Anna weggebracht in een doorzichtige bamboekist. Henk en Geertje mochten tot aan de poort meelopen. Zonder de vertrouwde rituelen, die troost en berusting brengen, verdween hun dappere moeder op dezelfde dag dat de vrede uitbrak. Korte tijd later vernamen Geertje en Henk dat hun vader de oorlog ook niet had overleefd. Alleen - en op zichzelf - en op hulp van anderen aangewezen, werden Henk en Geertje door anderen aangewezen om naar Nederland te gaan. Zij werden uiteindelijk midden in de nacht als een pakketje bij Beppe Janke bezorgd. Op 16 februari 1946, 13 jaar nadat hun ouders getrouwd waren, kwamen deze twee Indische kinderen aan in het kleine Friese dorpje. En Beppe, na al die jaren vol zorg en ongerustheid, het niet-weten, die alleen van het bestaan van kleinzoon Henk wist en niet van Geertje, gaf hen zo goed als zij kon, met veel liefde een fijne jeugd. Anna werd later herbegraven op de Ere Begraafplaats Kalibanteng in Semarang, hier ver vandaan.

Waarom het verhaal van Anna vandaag hier verteld? Het is 64 jaar geleden dat zij de hoogste prijs betaalde. Nooit de oorlog opgezocht maar de strijd had haar gevonden, in gewone vrouw uit Elahuizen die de stem van de liefde volgde. Haar leven, in dienst van man en kinderen. Dit was tot nu toe niet bekend en geëerd in dit dorp waar zij opgroeide en haar identiteit kreeg. Henk, haar zoon, is hier niet aanwezig, heeft zijn moeder Anna de Boer uit de schemering van het verleden gehaald, haar levensverhaal gezocht, gevonden en verteld. En ik geef het jullie door met de vraag en de verantwoordelijkheid voor jullie, bewoners, kinderen en dorpsbelang, om in de toekomst haar ieder jaar te herdenken. Vergeet haar niet. Wij sterven pas echt als er niemand meer is die onze naam noemt.

Anna: jij hebt ons respect verdiend en met deze krans eren wij jouw nagedachtenis.

Ans Hellemons-de Graan, is dochter, kleindochter, nicht van ex-(krijgs)gevangenen in Japanse Kampen in Indië 1942 – 1945.

 * Beriberi is een aandoening die ontstaat bij een gebrek aan voeding die vitamine B1 bevat. In landen waar de voeding met name uit geslepen rijst bestaat komt deze aandoening het meeste voor. Gepelde rijst bevat deze vitamine nauwelijks waardoor de kans op ondervoeding groot is. In de westerse landen kan het ook voorkomen bij chronisch alcoholisten. De ziekte kan zich uiten in neurologische problemen of hartaandoeningen. De ziekte kwam vroeger vaker voor. (wikepedia)