Het jaar 1940 (2)

DINSDAG 14 MEI 1940

Nog altijd geeft het Nederlandse leger zich niet gewonnen, ondanks de overmacht aan Duitse troepen. In Rotterdam geven de Nederlandse strijdkrachten niet op en blijven de baas over de bruggen over de Maasrivier. De Duitse aanvallen om de wegen naar het Westen via de Afsluitdijk te forceren, worden steeds weer door de Nederlanders gepareerd. Er worden zelfs tegenaanvallen beraamd op de door de Duitsers ingenomen plaatsen. Daarom worden de Duitsers steeds bozer, want op zoveel tegenstand was niet gerekend. Zij hadden verwacht Nederland in slechts enkele uren op de knieën te krijgen. Nu het Nederlandse leger zo aan het tegenstribbelen is, richten de Duitsers hun aandacht op de burgerbevolking. Hiermee hebben zij in 1939 ervaring opgedaan in Warschau bij de Duitse inval in Polen. Dit keer wordt gekozen voor Rotterdam, omdat het een dichtbevolkte stad is zonder luchtafweer van grote betekenis. Daarom wordt om 10.30 uur gedreigd dat de stad om 14.00 uur zal worden gebombardeerd als het Nederlandse leger zich nog niet aan de Duitsers heeft overgegeven. Generaal Winkelman besluit om hierover te gaan onderhandelen. Om even voor 13.30 uur wordt de Duitsers bericht dat om 16.30 de overgave in Rotterdam zal plaatsvinden. Terwijl de Nederlandse onderhandelaar naar Rotterdam vertrekt, is precies om 13.30 uur het bombardement op Rotterdam begonnen. Er verschijnen 54 Heinkelvliegtuigen die 85 ton aan bommen bij zich hebben. Tijdens dit barbaarse bombardement vallen 900 doden, 24.000 woningen worden vernield en tachtigduizend Rotterdammers zijn in één keer dakloos. Harmen Keuning zag ‘s middags in Nijemirdum vanuit het zuiden naar het oosten veel Duitse vliegtuigen laag overkomen op een afstand van 100-150 meter. Zelfs zo laag dat hij de piloten had kunnen zien zitten. Er werd hem later verteld dat het de vliegtuigen geweest waren die op de terugweg waren van de het bombardement op Rotterdam.

Nog is het Duitsers niet genoeg. Er wordt gedreigd nog meer Nederlandse steden te bombarderen en daarom besluit Generaal Winkelman om omstreeks 17.00 uur te capituleren en dus de wapens neer te leggen.

Omstreeks 19.00 uur deelt generaal H.G. Winkelman het capitulatiebesluit mee via de radio. Hij sprak over Rotterdam, de bedreiging van Utrecht en vervolgde: ‘Vrijwel geheel aangewezen op eigen kracht, waren wij niet in staat  ons land, one burgerbevolking, voor dit geweld te behoeden. Het waren deze harde feiten die mij noopten, mijn hoogst ernstig besluit te nemen: wij hebben de strijd gestaakt’. Alleen in Zeeland gaat de strijd nog door. Hier blijven Franse troepen aan het strijden tot 19 mei 1940.

  • De groepscommandant van politie in Gaasterland, Wietze Hoving, krijgt de opdracht om alle dienstpistolen van zijn veldwachters in te nemen en aan de Duitsers te geven. Hoving neemt 4 pistolen in met en 300 patronen en karabijnen. De Duitsers betalen de schadevergoeding keurig in Reichsmarken uit. Later krijgen de veldwachters de wapens.
  • Alle burgemeesters van de Friese gemeenten moeten vandaag naar het provinciehuis komen en vrijwel alle burgemeesters geven daaraan gehoor. Zij moeten een lijst meenemen waarop meerdere zaken vermeld staan, zoals de voorraden brandstof en namen van Engelse, Franse, Belgische of Noorse staatsburgers. Meegedeeld wordt dat Friesland een Feldkommandatur heeft gekregen en daarnaast Ortskommandaturen in Leeuwarden, Harlingen, Heerenveen en Sneek. Verder wordt gesproken over verduistering, samenscholingen, herstel van wegen en bruggen, brandstofvoorziening, inbeslagname van paarden en vuurwapens en tenslotte en vooral over de financiën van de gemeente. De laatste mededeling is dat er door de burgemeesters moet worden gehandeld alsof er een koninkrijk Friesland is ontstaan. De bestuurlijke en financiële verbindingen met Den Haag en Amsterdam zijn immers verbroken. 

WOENSDAG 15 MEI 1940 

Nederland geeft zich om 10.05 uur officieel over aan de Duitsers. Generaal Winkelman ondertekent voor Nederland het capitulatie- verdrag in een school te Rijsoord. Generaal G. von Küchler tekent namens Duitsland. 

  • Burgemeester Schwartzenberg is 6 jaar in functie geweest als burgemeester van Gaasterland. Zoals gebruikelijk moet er nu worden beslist of de termijn van 6 jaar weer wordt verlengd of juist niet. De Commissaris van de Koningin in Friesland maakt bekend dat Schwartzenberg opnieuw als Gaasterlands burgemeester benoemd is. 
  • Oud-inwoner van Sloten, Bruin Kingma, sneuvelt deze dag in het Zeeuwse Kapelle als ordonans van het 3e bataljon 40eI. in de strijd tegen de Duitsers. Bruin Kingma was 21 januari 1906 in Sloten geboren als zoon van postbode Luitzen Kingma en Akke Holwerda. Zijn beroep was schoolhoofd en hij woonde in Peins met zijn vrouw Akke Nauta en twee kinderen Anna en Afke. Kingma is begraven op de algemene begraafplaats in Franeker, vak L, rij 2, nr. 26. 
  • Het Duitse Feldwebelcommando in Leeuwarden maakt bekend dat als de Nederlanders willen meewerken, er geen Duitse dwang zal worden gebruikt. 
  • Met ingang van vandaag worden door de Duitsers voorschriften gemaakt voor de verduistering. Zij blijven de gehele oorlog van kracht. De bepalingen zijn o.a.:
  • Het verduisteren geschiedt ten behoeve van de verdediging van het land en van de bescherming van het leven en het eigendom der burgerbevolking tegen  luchtaanvallen voor den duur van den oorlog.
  • Er moet dagelijks tussen zonsondergang en zonsopgang verduisterd worden.
    • Voor de uitvoering van de maatregelen mogen geweven stoffen alleen gebruikt worden in het geval dat andere verduisteringsmiddelen (verduisteringspapier, afsluiten van vensters enz.)  of een daadwerkelijke en duurzame uitvoering van de verduisteringsmaatregelen niet mogelijk is. Alle gebouwen en woningen moeten zoo verduisterd worden, dat er geen licht naar buiten dringt.
    • Alle lichtbronnen welke geëist kunnen worden, moeten buiten werking gesteld worden.
    • Elke lichtreclame en verlichting van uitstalkasten moet uitgeschakeld worden. Voor zover uitwendige verlichting dringend vereischt is, moet deze zo verduisterd worden, dat van 500 meter hoogte in loodrechte en schuine richting geen lichtschijnsel meer waargenomen kan worden.
    • Bij alle verkeersmiddelen (motorrijtuigen, spoortreinen, trams, schepen enz.) moet de inwendige verlichting volkomen worden afgeschermd, opdat geen lichtschijnsel naar buiten valt.
    • De voorlampen van fietsen moeten zoo worden afgeschermd, dat slechts een horizontale opening van 3-5 cm lengte en 1 cm hoogte in de onderste helft het licht naar buiten laat schijnen.
    • De achter- en stoplichten moeten bij alle voertuigen – inclusief fietsen – naar boven afgeschermd blijven branden.
    • Motorrijtuigen rijden op open straatwegen met afgedekte voorlampen en een zoeklicht. Bij verkeer van tegengestelde richting en in de bebouwde kom moeten de stadslichten aangestoken worden. Het rijden met parkeerlichten is verboden.
  • Vanaf heden geldt het Duitse betaalmiddel Reichsmark (RM) en vervalt de gulden. Dit houdt in dat alles omgerekend moet worden van de Nederlandse gulden (f. 1,00) naar de Reichsmark van 1,50. Dus drie gulden is nu voortaan twee Reichsmark.

H. Colijn is Oud-Minister President en Minister van Staat. Als leider van de Anti Revolutionaire Partij spreekt hij in een artikel zijn schande uit over de zijns inziens smadelijke vlucht van de Regering.

Het eerste illegale pamflet in Nederland wordt verspreid met de naam Geuzenbericht.

Het Duitse leger is klaar in Nederland en trekt Frankrijk binnen.

  • In Sondel begint Hans Samplonius zijn dagboekaantekening met: ‘Vandaag overgave. De Heere helpe ons naar zijn goedertierendheid’.
    In Sondel staat Hans bekend als ‘Hâns fan Siebren Atzes Samplonius’. 

DONDERDAG 16 MEI 1940 

  • Het in omloop gebrachte noodgeld ad 650.000 gulden kan vanaf vandaag weer worden ingewisseld tot 1 juli 1940. Daarna is het ongeldig.
  • Vandaag wordt de Duitse tijdregistratie officieel ingevoerd met een tijdsverschil van 1.40 uur vooruit. Op 12 mei was reeds een verschil van 40 minuten vooruit ingevoerd. In omliggende landen waren verschillende tijdstippen. Als het 12.00 uur in Nederland was, dan was het in België, Engeland en Frankrijk 12.40 uur terwijl het dan in Duitsland 13.40 uur was. Hitler bepaalt daarom dat alle veroverde landen dezelfde tijd moeten hebben en dat de Duitse tijd de geldende tijdregistratie is. Nederland moet daarom, evenals België en Frankrijk, deze dag alle klokken om 00.00 uur verzetten naar 01.40 uur. Deze regeling geldt ook voor 1941 en tot november 1942 gedurende het gehele jaar. In laatstgenoemde maand november moet de klok weer een uur teruggezet worden. In 1943 tot en met het jaar 1945 gold de zomertijd regeling alleen in de zomermaanden. 

       Bij predikant Dr. A.G.Luiks van de Gereformeerde Kerk in Hemelum werd vandaag de hulp ingeroepen door Miek Bakker (1921) uit Mirns namens haar moeder. De Duitsers wilden Miek’s broer Gerrit                   Bakker (1922) wegvoeren wegens verzet tegen de bezettende macht! Predikant Luiks was verantwoordelijk gesteld voor de houding van de burgerbevolking en daarom probeerde hij de gemoederen van de             bevolking in Mirns te bedaren. Tot ieders opluchting had dit succes. Miek en Gerrit waren de kinderen van veehouder Duije Bakker en Antje Bakker-de Vries uit Mirns. Het gezin telde 10 kinderen

VRIJDAG 17 MEI 1940 

  • Lyklema in Balk levert bij de Opperbevelhebber van de Duitse Weermacht een nota in van f.1,10. Dit bedrag is voor een hectoliter geleverde cocusbrandstof.
  • Bergsma uit Harich heeft een weinig gebruikte binnen- en buitenband aan de Duitsers meegegeven. De bandmaten zijn 500 x 19. Bergsma geeft een bedrag van f. 20,00 op als te vergoeden waarde.

ZATERDAG 18 MEI 1940

Eén van de eerste Duitse maatregelen is een korte publicatie in de Leeuwarder Courant over het gebruik van postduiven. De Duitsers zien hierin een gevaarlijk transportmiddel. ‘POSTDUIVEN MOETEN WORDEN GEDOOD.
De opperbevelhebber van Land- en zeemacht heeft bekend gemaakt, dat alle burger- en militaire postduiven onverwijld moeten worden gedood’. 

MAANDAG 20 MEI 1940 

In de Leeuwarder Courant komt een nieuw bericht over de postduiven:
‘POSTDUIVEN HOEVEN NIET TE WORDEN GEDOOD.Een commissie is met den Duitschen Militaire Opperbevelhebber overeengekomen, dat geen postduiven meer gedood behoeven te worden. Het is elke houder van postduiven echter verboden om zijn duiven uit te laten vliegen. In de tweede plaats is hij verplicht om alle duiven, welke zich op zijn hok bevinden, te registreren. De lijst moet in het hok worden opgehangen en een afschrift moet worden opgezonden aan den heer Hornstra, Prinsengracht 407, Amsterdam-C. Overtredingen hebben ten gevolge, dat alle duiven onvoorwaardelijk worden gedood en dat de eigenaars zullen worden gestraft volgens de Duitse militaire wetten. Duiven met buitenlandse ringen moeten worden gedood’.

DINSDAG 21 MEI 1940 

  • In Balk vaart een 30 ton groot schip binnen met aardappelen. Burgemeester Schwartzenberg stuurt een bericht aan de pootaardappelenhandelaren in zijn gemeente. De belangstellenden moeten voor eigen aardappelvervoer zorgen en f. 5,25 per 100 kilo
  • In Sondel houdt Hans Samplonius zijn dagboek bij. Hij schrijft vandaag over het weer: ‘Nog strenge vorst’.

DONDERDAG 23 MEI 1940 

  • Burgemeester Schwartzenberg laat in zijn gemeente bekend maken dat de Duitsers dringend behoefte hebben aan paarden. Zij willen tot invordering van paarden overgaan maar willen de inwoners eerst op vrijwillige basis de gelegenheid geven om de paarden zelf in te leveren. De paardenhouders krijgen daarvoor een vergoeding zoals die op 9 mei 1940 gangbaar was. De burgemeester verzoekt de boeren om hun paarden zo snel mogelijk bij de gemeente aan te melden.

VRIJDAG 24 MEI 1940 

Het Nederlandse leger wordt officieel gedemobiliseerd (ontbonden). 

  • Vandaag maakte de burgemeester van Gaasterland bekend dat er in de periode van 27 mei tot 1 juni 1940 paarden moeten worden gemonsterd voor de Duitse Weermacht. De monstering moet plaats vinden aan de Griene Leane in Rijs.
  • Burgemeester Schwartzenberg maakte bekend dat ieder die iets te vorderen heeft in verband met leveranties aan de Duitse Weemacht dat zo spoedig mogelijk in een nota bij hem moet melden. Het betreft leveringen waarvan men geen bewijsstuk heeft ontvangen. 
  • Paardenhouders uit Sloten moeten vandaag hun paarden brengen naar het paardeninvorderingsterrein in Lemmer dat is ingericht bij het zogenoemde vluchthaventerrein. Burgemeester Verkouteren van Sloten stuurt de Duitsers de opgave van de paardeneigenaren. Hij schrijft ook in die opgave dat de paarden in Sloten niet gemist kunnen worden ‘omdat zij beschikbaar moeten blijven om het bedrijfsleven gaande te houden’. De lijst bestaat uit:
Dirk van der Goot 1 paard 15 jaar oud
Wed. Wiarda 1 paard 13 jaar oud
Tromp 1 paard 10 jaar oud
Breimer 2 paarden  7 en 6 jaar oud
Bakker 1 paard 9 jaar oud
Haarsma 1 paard 15 jaar oud
de Vlugt 3 paarden 18,14 en 8 jaar oud
Visser 2 paarden 20 jaar oud
Groenhof 1 paard 6 jaar oud
Venema 1 paard 10 jaar oud

ZATERDAG 25 MEI 1940 

In Nederland gaan veel mensen over tot het aanleggen van grotere voorraden voedsel en manufacturen, het zogenaamde ‘hamsteren’. Hiervan is niets te vinden in Gaasterland.Ook in Leeuwarden wordt druk gehamsterd en de lezers van de Leeuwarder Courant worden gewaarschuwd tegen het ‘zinloos’ kopen onder het motto: KOOP GEWOON, HAMSTER NIET, DOE GEWOON, KOOP GEWOON.

  • Op bevel van de Duitse Weermacht worden 6 vrachtauto’s in Gaasterland ingevorderd en naar Leeuwarden overgebracht. Het zijn de auto’s van:
    • Tijsma, Balk
    • Zuivelfabriek, Balk
    • Samplonius, Oudemirdum
    • Groenhof, Oudemirdum
    • Hoekema, Wijckel
    • Jacob Hijlkema, Harich

ZONDAG 26 MEI 1940

  • In de Nederlands Hervormde Kerk van Sloten werd deze zondag een noodcollecte gehouden ten bate van de door oorlog geteisterde gemeenten van de Ned. Herv. Kerk. Dominee D.J. Karres maakte bekend dat het bedrag groter was dan alle andere collectes, namelijk f. 62,25. Even later werd het bedrag verhoogd door een gift van f. 20,00 uit de reiskas van de Hervormde Vrouwenvereniging.

MAANDAG 27 MEI 1940

  • De burgemeester van Gaasterland maakte in de Balkster Courant van zaterdag 25 mei 1940 bekend dat deze maandagavond van 19.00 – 21.00 uur gevorderde fietsen – die de Duitsers hadden laten staan - weer opgehaald konden worden bij het gymnastieklokaal van de Openbare Lagere School in Balk. Rijwielen die bij particulieren waren achtergelaten, moeten vandaag worden ingeleverd bij de Openbare Lagere School in Balk of in het politiebureau te Balk vóór 19.00 uur.
  • Nadat 24 mei 1940 het Nederlandse leger officieel ontbonden was, kwamen de militairen snel naar huis. Dit is voor schrijver/drukker Johannes Hoekstra de aanleiding voor een gedicht. Hij publiceert er iedere week een in zijn Balkster Courant onder de naam ‘Sprankelingen’. Deze dag dicht hij: 

SPRANKELINGEN 239.

Blij weerzien en droef gedenken.

Zij kwamen terug onze mannen,
Van 't oorlogstooneel in ons land.
Slechts kort duurde hier slechts de oorlog,
De strijd was maar nauwlijks ontbrand,
Veel zagen we huiswaarts er keeren,
Verbrand door de zon in het veld,

De meesten van hen zijn ontkomen,
Trots 't woeden van dood en geweld.
Hoe blijde was nu het terugzien,
Van 't oord dat met smart men verliet.
Hoe heerschte bij velen er droefheid.
Verstomde de vreugd en het lied.

Zij kwamen terug onze mannen,
Hoe groot was de vreugde nu thuis.
Hoe blijde de vrouw of verloofde,
Of ook van de ouders in huis.
Toch zijn er ook velen gebleven,
En vielen - getroffen door 't lood.

Zij lieten voor 't vaderland 't leven.
Zij vonden als helden den dood!
En thuis kwam een droevige mare:
De rouw bracht er droefheid en smart.
Een ledige plaats blijft er open.
De slag viel heel droef en heel hard . . .

Wij eeren spontaan de gevall'nen,
Begaan met hun nood en hun lot.
En bidden voor d' achtergebleev'nen,
De sterkte van Boven, van God !

27 Mei 1940  -  SPRANKELAAR.

         ************** 

DINSDAG 28 MEI 1940

Alle Nederlanders worden verplicht om hun gouden- en edelmetalen in te leveren. De Nederlandsche Bank betaalt f. 12,24 voor een gouden tientje. Als niet aan de inlevering wordt voldaan, dan dreigen de Duitsers met een boete van f. 100.000,00 en/of maximaal 5 jaar gevangenisstraf.

België geeft zich over aan de Duitsers.

In de omgeving van Laaksum – dichtbij de Gaasterlandse kust – vindt men in het IJsselmeer het stoffelijk overschot van Teo Albertus Kattouw, geboren op 18 november 1917 te Haren (Gr) als zoon van onderwijzer Albert Kattouw en Hiltje Kattouw-Veenstra. Teo Albertus was luitenant ter zee 3e klas. “Zijn” kanonneerboot Hr. Ms. Friso was op 12 mei 1940 door 4 Duitse bommenwerpers aangevallen en kapotgeschoten. Het schip maakte slagzij over stuurboord en kapseisde waardoor de bemanningsleden van boord moesten. Er waren meerdere bemanningsleden lichtgewond; twee zwaargewonden en Kattouw werd vermist. Zijn begrafenis was in Leek. Later is hij herbegraven op het militaire ereveld “De Grebbeberg”.

WOENSDAG 29 MEI 1940

Het Duitse Militaire Gezag draagt in de Ridderzaal te Den Haag het burgerlijk bestuur over aan Reichscommissar Dr. Arthur Seyss-Inquart. In zijn installatierede zegt hij dat onze geestelijke vrijheid gerespecteerd wordt. Verder spreekt hij uit dat ‘het tot dusver geldende recht in werking blijft, dat de Nederlandse autoriteit bij zijn bestuur zal worden betrokken en de onafhankelijkheid van de rechtspraak wordt gegarandeerd’.

  • Burgemeester Schwartzenberg beantwoordt 10 schriftelijke vragen – in perfect Duits – aan ‘den Herrn Ortskommandant‘ in Sneek.
    1. Handwijzers en plaatsnaamborden staan allemaal weer op de juiste
    2. Wegen, vaarten, bruggen en sluizen zijn binnen de gemeente weer te gebruiken.
    3. In de gemeente Gaasterland zijn geen land- of watermijnen welke door het Nederlandse leger zijn aangebracht.
    4. Alle officiële aankondigingen zijn in alle woonplaatsen bekendgemaakt.
    5. Postduivenhokken zijn gesloten. Hij schrijft daarbij dat een lijst met eigenaren wordt bijgesloten. Deze lijst is later in het gemeentearchief niet meer aangetroffen.
    6. Wapens, minutie enz. van het Nederlandse leger zijn niet in Gaasterland achtergebleven. Ook zijn er geen Duitse uniformen in Gaasterland achtergelaten.
    7. Een opgave van alle benzinepompadressen wordt bij deze opgave verstrekt. Ook deze opgave is niet meer in het gemeentearchief aanwezig.
    8. Het aantal werklozen in Gaasterland bedraagt 106. Er zijn gedurende de laatste 14 dagen geen fabrieken gesloten, terwijl er bij de burgemeester van toekomstige sluitingen niets bekend is.
    9. Voorraden in de gemeente:
      • Jam: 1649 blikken
      • Groenten: 5952 blikken
      • In Gaasterland is geen roggevoorraad
      • In Gaasterland is geen houtvoorraad van betekenis
      • Voorraad aan auto- en fietsbanden:
        Autobanden: 2 loopvlakken (laufdecken) en 2 buitenbanden
        Fietsbanden: 633 loopvlakken en 263 buitenbanden
    10. Onbruikbaar gemaakte benzine of olie en bijna-bedorven levensmiddelen zijn in Gaasterland niet opgeslagen.
      Het moet een hele operatie zijn geweest om al deze aantallen op papier te krijgen. Alle middenstanders moeten wel persoonlijk door de gemeente zijn benaderd. De gemeente heeft geen kans gezien zich aan deze verplichting te onttrekken. Het geeft ook aan waar de Duitsers direct belangstelling voor hadden.
      Opvallend is nu al de Duitse angst voor postduiven omdat alle postduivenhokken gesloten moeten worden. Maar de angst voor postduiven is terecht. Ondanks telegrafie en radio zijn in de Tweede Wereldoorlog tienduizenden postduiven gebruikt om berichten over te brengen. De Amerikanen waren dol op duiven als communicatiemiddel. De United States Army Pigeon Service telde meer dan 3000 manschappen die in totaal 54.000 duiven trainden voor het harde oorlogswerk. Bij al hun vliegtuigen, onderzeeboten en verkenningstochten gingen duiven mee die met inlichtingen of noodsignalen losgelaten konden worden. Parachutisten hadden heel vaak één of twee duiven voor hun borst dragen. Vanuit Britse vliegtuigen werden 16.000 postduiven aan parachutes gedropt boven bezet gebied, en vooral in Frankrijk. Slechts 1800 duiven bereikten hun hok aan de Engelse kust. Ze namen heel vaak waardevolle informatie mee terug, afkomstig van verzetsmensen. Bij de landing van geallieerden op de kusten van Normandië op 6 juni 1944 werden honderden goed afgerichte postduiven gebruikt omdat radioverkeer te riskant was. De duiven gingen met berichten terug naar Engeland. In Engeland werden aan 32 duiven de Dickin-medaille onderscheidingen toegekend voor dapperheid en trouw. Al voor het begin van de oorlog hadden de Duitsers het belang van postduiven al ingezien.  Ze moesten afgemaakt worden maar toen veel duivenhouders weigerden en een massaal protest dreigde, werd de maatregel weer snel ingetrokken. In de Duitse oorlog aan het Russische front werden postduiven ingezet voor de snelle berichtgeving. Een voorbeeld hoe de dropping met parachutes werkte: Aan een parachute werd een soort thermosfles gehangen. Daarin zit een koker met een aantal luchtgaatjes waarin een levende duif zit. In de koker zat weer voer voor de duif en een oproep van de Engelse geheime dienst aan de vinder om gegevens van Duitse radarinstallaties en luchtafweergeschut door te geven. Men moest na invulling het formulier opvouwen en in een klein kokertje stoppen en vastmaken aan een poot van de duif. Daarna de duif loslaten en die getrainde duif zou terugvliegen naar zijn militaire hok in Engeland.

 

DONDERDAG 30 MEI 1940

In de eerste raadsvergadering van de gemeente Sloten tijdens de bezettingstijd, wordt afscheid genomen van burgemeester Jacob Hendrik Willem Verkouteren (zie foto), geboren op 24 augustus 1889 in Heerenveen. Zijn echtgenote is Elisabeth Aleida Hendrika de Chalmot. Hij neemt afscheid omdat hij per 1 juni 1940 burgemeester wordt van de gemeente Doniawerstal in Langweer. Zijn benoeming is nog door Koningin Wilhelmina bekrachtigd. Zijn opvolger in Sloten wordt de eigen gemeentesecretaris Jacob Bakker, geboren op 4 juni 1908 in Menaldum. Bakker wordt zowel burgemeester als gemeentesecretaris van Sloten. Na de oorlog werd burgemeester Verkouteren verweten dat hij als burgemeester van Doniawerstal te meegaand was geweest in de uitvoering van bezettersmaatregelen. Zijn optreden was te slap geweest en hij had het verzet tegengewerkt en ambtenaren ernstige verwijten gemaakt bij verzet tegen de Duitse maatregelen. Een zuiveringscommissie voor burgemeesters had geadviseerd dat hij niet als burgemeester kon terugkeren. Verkouteren vond dat zelf onterecht want hij was immers op 24 juni 1944 ontslagen door de Duitsers omdat hij geweigerd had om 50 inwoners aan te wijzen om schuttersputjes langs de weg te graven ten behoeve van de Wehrmacht. Hij was toen ondergedoken. Dat feit mocht hem niet baten. Op 8 april 1946 kreeg hij eervol, dat wel, ontslag met toekenning van wachtgeld. Burgemeester werd hij niet meer, ook niet in andere gemeenten.

VRIJDAG 31 MEI 1940 

  • In Gaasterland is nu de eerste raadsvergadering tijdens de Duitse bezetting. Burgemeester Schwartzenberg spreekt in zijn openingswoord:
    ‘De situatie is wel gansch zeer veranderd. Wij weten allen dat het niet onze wensch was dat alles zóó zou verlopen. Het is echter onze plicht de bestaande toestand te aanvaarden’. In zijn toespraak gaat hij verder in op het vertrek van Koningin Wilhelmina naar Engeland. ‘Dit plotselinge vertrek heeft bij velen tot verschillende gevoelens aanleiding gegeven, met name is daar critiek op uitgeoefend. Ik wil aannemen dat dit voortsproot uit een gevoel van teleurstelling. De beweegredenen welke tot dit vertrek geleid hebben, kunnen door ons thans niet beoordeeld worden’.
  • Georg Wolfgang Carel Duco baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg was burgemeester van Gaasterland van 1934 tot 1964 en dus ook gedurende de hele oorlog.

 ZATERDAG 1 JUNI 1940 

Op bevel van Adolf Hitler worden alle krijgsgevangenen vrijgelaten. Meerdere mensen vragen zich af of de Duitsers nu werkelijk zo slecht zijn als de vooroorlogse verhalen uit Duitsland wilden doen geloven. Er zijn zelfs boeren die denken dat Hitler beter betaalt als de Koningin destijds. Dat de Duitse marken, waarmee de Duitse bezetter zijn aankopen betaalt, vrijwel waardeloos zijn, komt men pas later aan de weet.

Joden mogen vanaf vandaag niet langer in dienst zijn bij de dienst Luchtbescherming.

  • Het luisteren naar radio-uitzendingen van vijandelijke landen wordt verboden.
  • Thee en Koffie komen op de bon. Via het distributiesysteem krijgt iedereen bonkaarten. Door inlevering van deze kaarten bij de distributiedienst krijgt men dan de noodzakelijke spullen. 

DINSDAG 4 JUNI 1940

Nederlandse chauffeurs vervoeren het door de Duitsers in beslag genomen voedsel naar het oorlogsfront in Frankrijk. De chauffeurs verdienen iedere dag 20 Rijksmarken. De bedoeling van de Duitsers is dat deze chauffeurs ook ingezet worden in gebieden die nog onder ‘vijandelijk’ gezag staan. Vanzelfsprekend mogen de chauffeurs dat niet weten.

  • Vanuit Leeuwarden verspreidt zich het Duitse bericht dat Nederlanders in meerdere gevallen op beschamende wijze schadevergoeding eisen voor ontstane oorlogsschade door Duitsers.

WOENSDAG 5 JUNI 1940

Jacob Bakker (CHU) wordt in Sloten als burgemeester geïnstalleerd. Hij is de opvolger van de naar Langweer vertrokken burgemeester Verkouteren. In de raadsvergadering krijgt Bakker (zie foto) de ambtsketting omgehangen door de locoburgemeester P.P. de Vlugt. Burgemeester Bakker is heel helder en duidelijk in zijn openingsrede. ‘Ik hoop dat onze Koningin eens zal wederkeren als onze landsvorstin’. De aanwezigen worden nog ernstig toegesproken door Jouke Bakker, lid van de 2e Kamer der Staten- Generaal en vader van de nieuwe burgemeester. Ook de moeder van burgemeester-secretaris Bakker is aanwezig, mevr. Stijntje Bakker-Alberda. De jonge burgemeester-secretaris zal het als gemeentelijke spilfiguur niet altijd gemakkelijk krijgen. Zo is bekend dat hij op een vroege zondagmorgen in oktober 1944 tijdelijk moet onderduiken.

Hij verlaat in zijn eentje daarom op zijn fiets de stad Sloten. ‘s Middags verlaten de overige gezinsleden op de fiets Sloten en worden daarbij door een manspersoon uit Sloten begeleid. Bakker komt daarna al snel weer terug in de stad en zal de verdere oorlog Sloten niet weer verlaten.

Zijn echtgenote, Grietje Bakker-Plat, is geboren op 26 februari 1908 in Slappeterp. Zij zijn op 1 juni 1933 in de gemeente Menaldumadeel getrouwd. In 1948 wordt Bakker burgemeester van de gemeente Bleiswijk. Het gezin vertrekt daar naartoe met de beide kinderen Jouke Anne Bakker, geboren 10 april 1934 en Auke Bakker, geboren 20 februari 1937.

DONDERDAG 6 JUNI 1940 

  • Alle benzinevaten moeten worden ingeleverd. Vrijgesteld zijn vaten die op standplaatsen liggen van benzinestations.
  • De Duitsers hadden gemerkt dat in Nederland het Luchtbeschermingsplan goed had gewerkt. Daarom kregen vandaag alle gemeenten het bericht om gewoon met dat plan en de werkzaamheden door te gaan. De enige wijziging was dat de radio-luisterposten alleen maar bominslagen moesten melden en geen vijandelijke vliegtuigen.

VRIJDAG 7 JUNI 1940 

  • Alweer een verordening. Houtkappers en handelaren werden verboden om ongeschild eikenhout te vervoeren. De eikenschors mag niet worden verbrand of vernietigd. Hiervoor moet vergunning worden aangevraagd bij het Rijksbureau voor looistoffen en huiden. Voor de schors verstrekken zij vervoersbewijzen. 

ZATERDAG 8 JUNI 1940 

  • De Nationale Jeugdstorm (naar Duits voorbeeld) wordt opnieuw opgericht. Er was reeds eerder een nationale jeugdstorm maar de Hoge Raad had op 28 januari 1936 de Jeugdstorm tot een politieke organisatie verklaard en als zodanig ontbonden. Friesland wordt bij de nieuwe oprichting in zeven regio’s verdeeld met onder anderen Workum en Sneek. De regio Workum houdt in 1944 op te bestaan, omdat er maar 10 deelneemsters zijn die als een gezelligheidsclubje aan gymnastiek doen. De meisjes hebben slechts één reisje gemaakt en dat was naar de Boerenschool in villa Mooi Gaasterland in Rijs.
  • De Provinciale Voedselcommissaris kwam ook met een maatregel. Ieder die weidegras, luzerne, Rode Klaver of zijn hooiopbrengst wilde verkopen, moest eerst toestemming vragen aan de Provinciale Voedselcommissaris.

(Luzerne is een voedermiddel dat in diverse rantsoenen wordt aangeraden. Bijvoorbeeld voor magere paarden, ter opwaardering van het ruwvoerrantsoen, maar ook voor oude paarden met een verminderd gebit. Voor jonge paarden in de groei en bij aandoeningen zoals koliek en maagzweren. Ook wordt luzerne gebruikt als vezelbron om door het krachtvoer te mengen, zodat paarden beter kauwen. Luzerne is een zeer veelzijdig voedermiddel.)  

DINSDAG 11 JUNI 1940

Schoolhoofd Simon Tette Hofstra is ’s avonds na een maand terug in Elahuizen uit Duitse krijgsgevangenschap. Hij was op 12 mei 1940 als sergeant krijgsgevangen gemaakt in Gaast bij gevechten nabij de Afsluitdijk. Hij was op 13 mei 1940 bij Coevorden de grens overgebracht en opgesloten in het kamp Versen. Daarna volgde het kamp Wesüwe, kamp Meppen en tenslotte Stalag IIIA bij Luckenwalde. Op 10 juni 1940 was hij bij Enschede weer in Nederland met een grote groep binnengekomen. Na het vervullen van allerlei formaliteiten mocht hij deze dag eindelijk weer terug naar zijn familie. In de komende oorlogsjaren zal Hofstra zich verder manifesteren in allerlei leidinggevende ondergrondse activiteiten in zijn woongebied.

DONDERDAG 13 JUNI 1940

  • De grasdrogerij bij Kippenburg wordt deze dag officieel opengesteld en het eerste gras wordt direct verwerkt. Na afloop van de openingshandelingen spreekt adviseur Jogchem de Ruiter uit Balk de genodigden toe in Hotel Kippenburg. Hij spreekt de hoop uit dat er zo snel mogelijk hier een tweede grasdrogerij komt, omdat er momenteel niet voldoende krachtvoer is. De Ruiter krijgt zijn zin, maar de extra grasdrogerij wordt in augustus 1940 in gebruik genomen vlakbij de eerste grasdrogerij in Oosterzee.
  • Hâns Samplonius uit Sondel, schrijft in zijn dagboek: ‘Groote regenval’.

VRIJDAG 14 JUNI 1940 

De eerste illegale krant verschijnt in Nederland genaamd ‘Bulletin’.

Prinses Juliana arriveert met haar kinderen veilig in Canada.

  • Het blad “Onze Kerk” van de NH-Kerk, ring Sloten maakte bekend dat er zorgen zijn over de beschikbaarheid van voldoende papier. Voorlopig zal het krantje gedurende de zomermaanden om het andere nummer op halve grootte verschijnen.
  • Het bestuur van de Bond van Oud-Leerlingen heeft toestemming gekregen om in Balk 100 daklozen te mogen onderbrengen uit de geteisterde oorlogsgebieden.

ZATERDAG 15 JUNI 1940 

Brood en bloemen kunnen vanaf vandaag alleen met distributiebonnen worden verkregen. Benzine en dieselolie zijn alleen te krijgen met speciale vergunning.

Het Departement van Voedselvoorziening in Oorlogstijd maakt bekend dat aardappelsoorten weer vrij mogen worden afgegeven: Rode Star, Zeeuwse bonte en blauw.

  • Het is vandaag de collektedag voor Nationaal Hulpbetoon voor oorlogsslachtoffers. In de Zuidwesthoek van Friesland is er een comité van aanbeveling aangesteld. Hierin hebben de burgemeesters plaatsgenomen evenals meerdere predikanten en Jonkvrouw Van Swinderen uit Rijs. In Gaasterland wordt de collecte een week later gehouden. Schrijver/drukker Johannes Hoekstra uit Koudum maakt daarvoor het onderstaande gedicht.

SPRANKELINGEN 241.

Nationaal Hulpbetoon Collectedag 15 Juni 1940.

Golven leed bracht er de oorlog
In zoo menig dorp en stad.
Menig graf moest er gedolven,
Menigeen liet, wat hij had.

Duizenden zijn er thans dakloos,
Menigeen verloor zijn zaak.
Alles ging bij hen verloren,
Geld en goed en ook dagtaak.

Hoort gij nu de noodklok luiden,
Sluit dan niet Uw oor daarvoor.
Maar laat toch dit noodend luiden,
Duid'lijk dringen tot U door.

Als men bij U aan komt kloppen,
Geeft dan mild, met heel uw hart.
Alles kunt gij hen niet geven,
Maar wel leen' gen veler smart!

Zij die alles, alles dierven,
Zij zijn burgers net als wij.
Als men dit ons had ontnomen.
Maakte ook hun hulp ons blij.

Wilt dan offren aan 'degenen.
Die dit thans zeer noodig zijn.
God spaard' ons en ook het onze.
Maakt dus niet Uw offer' klein.

Geeft dus goed, dat is behoorlijk.
Naar de mate dat gij kunt:
Zegt: "ik heb behouden 't mijne
't Zij van harte hen gegund !"

Juni 1940.   -   SPRANKELAAR.

***************************

HALVERWEGE JUNI 1940

In een ongedateerd artikel uit de Balkster Courant stond onderstaand interessant artikel:

“BALK. Het mag zeker wel een wonder heten dat niemand van onze Gaasterlandse militairen in de strijd voor het Vaderland gebleven is of gewond is geraakt. Successievelijk kwamen de laatste weken de berichten binnen en zag men de gemobiliseerden zelf naar hun haardsteden terugkeren, hetzij met groot verlof dan wel tijdelijk verlof. Omtrent het lot van enkelen leefden de ouders en familie nog in het onzekere. Zo was er in ons dorp Balk nog nooit enig teken van leven gekomen van de jonge militair Jan Groenewoud totdat j.l. zondag een telefoontje bij garage Van der Heide het blijde nieuws bracht dat hij ook goed en wel uit het krijgsgevangenkamp in Enschede was gearriveerd. De blijdschap van de ouders was natuurlijk groot en zoals het op een betrekkelijk klein dorp gaat, was het medeleven van de andere bevolking ook groter dan in normale tijden. Het is tussen twee haakjes wel jammer dat men voor saamhorigheid tijden als de onze moet meemaken.

Ook van de krijgsgevangene D. Wortman kwam bericht dat hij goed en wel in Enschede was gearriveerd. Van deze laatste wist men in ieder geval reeds dat hij in leven was. Dinsdagavond arriveerden hier ook in Balk de jongens, gebruind en door de zon verbrand, doch gezond en in levende lijve. Het hoeft geen betoog dat het hun aan belangstelling niet ontbrak en het middernachtelijk uur had reeds geslagen voordat de respectievelijke visite opbrak.

Milicien Wortman was bij Wons krijgsgevangen gemaakt. Groenewoud, die het laatst te Ter Apel gelegen had, was bij Zweeloo in handen van de Duitsers gevallen. Na eerst in een krijgsgevangenkamp in Meppe gezeten te hebben, was hij later naar een kamp op 40 kilometer afstand van Berlijn vervoerd. Over de behandeling in het algemeen hadden de jongens niet te klagen gehad. Natuurlijk waren zij niet bij moeder of de vrouw thuis. Te véél aan eten hadden ze ook niet gehad en begrijpelijkerwijs waren ze ook niet met luxetreinen vervoerd, doch het leed was nu geleden. Vol lof waren de jongens over de ontvangst in Enschede waar ze op buitengewone wijze door de burgers waren ontvangen en liefderijk verzorgd.

De Oranjevereniging in Balk had aan de milicien Groenewoud – als laatste zonder bericht binnengekomen – een taart aangeboden waarbij zij het volgende briefje had gericht: “Voor onze militairen uit Balk, Harich en Ruigahuizen, per adres de heer Jan Groenewoud alhier. Nu ook de laatste spanning uit onze dorpen is weggenomen door een bericht van goede welstand en al onze militairen hierdoor ongedeerd zijn gebleven, is het ons een behoefte enigszins uitdrukking te geven van de vreugde welke ons vervuld. De Oranjevereniging Balk, Harich en Ruigahuizen wenst hiermee al onze militairen van harte geluk met deze voor hen en onze dorpen boven verwachting gunstige afloop. HET BESTUUR”.

Wij vonden deze geste van het Oranjeverenigingsbestuur een aardige attentie die wel gewaardeerd werd. Wij spreken de wens uit dat onze militairen die thuisgekomen zijn, spoedig weer voor goed werk voor hun land mogen vinden”.

 

ZONDAG 16 JUNI 1940

  • De Gereformeerde Particuliere Synode Friesland-Zuid doet een oproep in de kerken tot verootmoediging en bekering. Verder wordt opgeroepen om in het gebed blijvend aandacht te vragen voor het Koninklijk Huis. Indieners van deze op de bijeenkomst van 5 juni 1940 gemaakte oproep waren Ds. F. Guillaume en Ds. H. Veltkamp, beiden uit Sneek. Beide predikanten hebben week na week hun licht vanaf de kansel laten schijnen over de actuele oorlogssituatie. Zij doen de oproep tot het moment dat zij in 1942 gearresteerd worden. De oproep is wel uitgesproken maar nooit gepubliceerd.
  • In navolging van de NH-Kerk in Sloten hield ook de NH-Kerk in Balk een noodcollecte. Hier was de opbrengst voor de geteisterde streken f. 81,00. 

MAANDAG 17 JUNI 1940 

In Leeuwarden liggen grote voorraden boter en kaas opgeslagen. De bestemming daarvoor is Duitsland. Er zijn alle dagen 25 speciale koelwagens nodig. Tot aan deze dag zijn er 150 koelwagens vertrokken naar Duitsland en niet teruggekeerd. 

DINSDAG 18 JUNI 1940 

  • De Staatsraad in bijzondere dienst voor Friesland, Mr. P.A.V. baron van Harinxma thoe Slooten, brengt deze dag een werkbezoek aan de gemeenten Stavoren, Lemsterland en Gaasterland. De Staatsraad is de nieuwe naam voor de Commissaris van de Koningin. 

WOENSDAG 19 JUNI 1940 

In Nederland was nationaal gecollecteerd Oudega-Kolderwolde was gecollecteerd voor de getroffen bevolking in de geteisterde streken van ons land. De opbrengst was f. 117,08 geweest. Per dorp was dit:

Balk f. 609,70
Wijckel f. 208,91
Sondel f. 240,94
Nijemirdum f. 207,94
Oudemirdum f. 282,05
Mirns en Bakhuizen f. 201,85
Harich f. 240,60
Ruigahuizen f.   26,05
Oudega-Kolderwolde f. 117,08
  • Johannes Nagelhout uit Mirns verongelukt met 33 anderen in de onderzeeboot O-13 in de wateren nabij Denemarken. 

VRIJDAG 21 JUNI 1940

Reichscommissar Seys-Inquart schorst het werk van de Staten-Generaal en van de Raad van State.

ZATERDAG 22 JUNI 1940 

    • De burgemeester van Sloten voldoet aan de Duitse opdracht om opgave te doen van de in Sloten aanwezige motorboten:
      • F en J. Deinum met het schip: ‘De Onderneming’. Het schip heeft een lengte van 23.64 meter en een diepgang van 61 centimeter. De breedte is 3,85 meter en de snelheid kan worden opgevoerd tot 8,5 kilometer per uur. Er ligt eenKromhoutmotor met gloeikop in van 20 PK. Bovendien heeft de boot een ingebouwde slaapplek en 2 opklapbedden.
      • Eigenaar en schipper A. Verhoeff heeft een schip genaamd: ‘Actief’. Dit schip heeft een lengte van 15 meter en een diepgang van 1.30 meter. De breedte is 4.14 meter en de snelheid kan oplopen tot 8,5 kilometer per uur. In de boot ligt een 35 PK Industriemotor. Voor en achter zijn twee slaapplekken.
      • Eelke Tromp Boomsma heeft een motorboot met de naam: ‘Argo’. Deze is 6 meter lang en 40 meter breed. In de boot ligt een Fiat motor.
  • In Gaasterland wordt deze dag een geldelijke inzameling gehouden voor oorlogsslachtoffers. De totale opbrengst bedraagt f. 2000,00.(€ 910,00) In de Balkster Courant wordt gesproken over een uitstekend financieel voorbeeld. De landelijke inzameling vond op 15 juni plaats. Het is niet bekend waarom er in Gaasterland een week later gecollecteerd werd.

MAANDAG 24 JUNI 1940

  • Schrijver/Drukker Johannes Hoekstra uit Koudum laat in zijn rubriek Sprankelingen in de Balkster Courant in een gedicht zijn gedachten los over de invoering van de distributie.

SPRANKELINGEN 243

Distributie - wee.

Was het vroeger: heb je centen,
Wel je doet er wond'ren mee".
Maar dit is thans iets anders
Met deez' distributiewee “!

Bonnen voor je “ochtendbakje,"
Voor je suiker en je thee.
Bonnen voor je kopje koffie;
Ga j’ op reis: je bonnen mee!

Bonnen voor je boterhampje,
Bonnen ook voor een pond meel.
Heb je het theelichtje branden:
Met een bon dan doe je veel!

Moet j'een hemd: neem dan je stamkaart
Dan komt dit in je bezit.
Wil je boorden, broeken, kousen:
Zonder stamkaart mis je dit!

Wil je varkens vet gaan mesten
Zonder bon gaat dit niet meer.
Kippen kan je ook niet fokken,
Want ook dit vraagt bonnen weer!

Distributie was noodzaak'lijk,
Zonder dit kon 't niet meer gaan.
Daarom moeten wij ons allen
Passen bij dit stelsel aan!

Distributie is zeer noodig
Samen deelen w' alles op.
Rijken, armen, burgers, boeren,
Allen voelen deze strop !

Distributie: hoe gelukkig.
Ieder krijgt thans even veel.
Slechts met bonnen en met centen
Krijgt thans iedereen zijn deel !

24 Juni 1940  -  SPRANKELAAR

*******************************

WOENSDAG 26 JUNI 1940 

Dr. Klaas Schilder schrijft een artikel in het blad ‘Reformatie’ met als titel: De Schuilkelder uit en het uniform aan. Prof. Schilder was een fel schriftelijk bestrijder van de Duitse bezetter. Hij zorgde er voor dat de Gereformeerde Synodale Kerk in 1944 in tweeën brak waardoor er de Gereformeerde Kerk art. 31 ontstond, ook wel de Vrijgemaakten genoemd. In Gaasterland heeft men hier niet veel van gemerkt.

Het dagelijkse Duitse dagrapport in Groningen: ‘Er is niet een aanwijzing, dat de kranten uit zichzelf in de Duitse geest schrijven. Meer als in de eerste dagen brengen de kranten nu berichten en teksten uit de Bijbel. Zelfs bij de dagbladen heeft men de indruk, dat de schrijvers uit de kerkelijke wereld komen’.

De Duitsers beginnen steeds strenger te worden. Dr. Hellwig van het ‘Reichsarbeitministerium’ deelt in Groningen aan de leiders van de Arbeidsbeurzen uit de drie noordelijke provincies mee, dat zij bij de werkbemiddeling onvoorwaardelijk de Duitse belangen moeten behartigen.

De inspecteur voor de bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen berichtte aan de gemeenten dat de radio-luisterposten opgeheven konden worden.

  • De Nederlandse regering had 7 mei 1940 24-uurs radio-luisterposten ingesteld die de burgemeester in zijn functie als hoofd van de Luchtbeschermingsdienst moesten waarschuwen bij calamiteiten. In Balk was dit in het postkantoor gevestigd. 

VRIJDAG 28 JUNI 1940

De eerste Nederlandse uitzending van ‘Radio Oranje’ vanuit het vrije Londen. De Duitsers delen mee dat er strenge straffen zullen worden uitgedeeld aan de luisteraars van Radio Oranje of van andere buitenlandse zenders. Als reden wordt opgegeven dat Nederlanders anders onjuiste berichten zouden horen.

Boter kan alleen met een bon van de distributiedienst worden verkregen.

Gouden munten en edelmetalen moeten verplicht ingeleverd worden.

Vandaag is op last van de Duitsers de laatste dag van de radio-luisterposten van de gemeente. Het had geen doel meer om continu iemand bij de radio te zetten om te luisteren naar berichtgeving. Voor de inval op 10 mei moest er geluisterd worden naar vijandelijke zaken. Maar wie was nu de vijand?

ZATERDAG 29 JUNI 1940 

Het is de 29e verjaardag van ZKH Prins Bernhard. Een enkeling waagt het om met een witte anjer in hun knoopsgat op te lopen als een vorm van protest tegen de Duitse overheersing. Ook waren er mensen met oranjestrikken als protest.

De hoogste Duitse autoriteit in Nederland - Dr. Seys-Inquart – brengt deze dag een inspectiebezoek aan Friesland en Groningen. Hij is o.a. met een 20 tal officieren op visite in het Fries Museum. De Duitsers schrijven in het Dagrapport dat de inwoners van Friesland en Groningen helemaal geen aandacht schonken aan hun bezoek.De eerste Messerschmitt Bf 109 E’s vliegtuigen landen op het vliegveld Fliegerhorst in Leeuwarden. Ze hoorden bij de I.Gruppe van het JG 27, die kort tevoren in I./JG51 was herdoopt vanuit het Duitse Jever.

  • De raad van de gemeente Hemelumer Oldephaert en Noordwolde houdt zijn eerste raadsvergadering in oorlogstijd. Burgemeester is de CHU-er Rinke Reitsma, geboren op 21 december 1893 in Bij het begin van de vergadering spreekt hij over eerbetoon aan de soldaten en hun dapperheid.
  • Niemand van de soldaten uit zijn gemeente is gesneuveld, maar er zijn wel krijgsgevangen inwoners. Als enige slachtoffer noemt hij Lieuwe de Boer uit Koudum, die als burger-chauffeur op tragische wijze bij de Afsluitdijk is omgekomen. In de gemeenteraad van Hemelumer Oldephaert en Noordwolde in Koudum zitten o.a. Tjeerd Talsma fan Nijega (het latere Elahuizen) en Sijbrandus Petrus Brouwer Martens (Vrijzinnig Democratische Bond, VDB), ook uit Nijega. Burgemeester Reitsma is de gehele oorlog burgemeester geweest van Hemelumer Oldephaert en Noordwolde. Na de oorlog wordt hij burgemeester van Wonseradeel in Witmarsum. Hij was getrouwd met Hinke Yntema, geboren 12 november 1894 in Pingjum.

Deze foto is genomen op 2 april 1940 ter gelegenheid van de ingebruikname van het nieuwe gemeentehuis in Koudum. Kort daarvoor had burgemeester Reitsma de deur van het oude gemeentehuis aan de Hoofdstraat voor de laatste keer op slot gedraaid. Daarna ging het gezelschap, bestaande uit burgemeester en wethouders, de gemeenteraadsleden, de Commissaris van de Koningin en de politiemensen, lopend naar het nieuwe onderkomen aan de Dammenseweg. Bij aankomst is deze foto gemaakt. Op de foto staan v.l.n.r.: agent Nijholt; agent Van Dijk; wethouder Rien A. de Vries; Commissaris der Koningin P.A.V. Baron van Harinxma thoe Slooten; burgemeester Reitsma; wethouder Cornelis Smits en de politieagenten Zweed en Bouma. Tweede rij v.l.n.r.: Foppe S. de Jong; Siebrand P.M. Martens; Harmen S. de Boer en gemeentesecretaris Pieter de Jager. Achterste rij v.l.n.r.: Jouke Adema; Lolke Dokkum; Tjeerd Talsma; Anne A. Bajema; Euwe de Haan en Douwe H. de Jong. 

MAANDAG 1 JULI 1940                                                                          

Het slachten van vee volgens de voorschriften van het Joodse geloof wordt door de Duitsers verboden.

ZOMER 1940 

  • In de zomer van 1940 ziet Jan J. van der Veer op de Fluezen onder Elahuizen honderden schepen achterelkaar voorbijvaren richting Stavoren. Het waren allemaal schepen die door de Duitsers gevorderd waren. Later zal blijken dat deze boten naar Franse en Belgische havens gingen om langs Het Kanaal ingezet te worden bij de “Operation Seelöwe”. De Duitsers wilden in Zuid-Engeland met een invasie komen. 

DINSDAG 2 JULI 1940 

Generaal Winkelman is de Nederlandse Generaal van de Strijdkrachten. Hij tekende de overgave van alle Nederlandse troepen op 15 mei 1940. Vandaag wordt hij door de Duitsers gearresteerd en naar Duitsland overgebracht.

  • Burgemeester Schwartzenberg maakt bekend dat in de gemeentesecretarie aanvragen kunnen worden ingediend voor het gratis in bruikleen krijgen van een Duits legerpaard. In de kennisgeving wordt extra vermeld dat de paarden geschikt zijn voor het trekken. Er zijn uiteindelijk zeven inwoners van Gaasterland die zich schriftelijk aanmelden. Het zijn: A. van der Zijpp; A. Duijff; Jac. Hijlkema en M. Reen, allen uit Harich; G.G. Tuinier uit Oudemirdum; M.M van der Goot uit Wijckel en P. Thibaudier uit Ruigahuizen. 

WOENSDAG 3 JULI 1940 

In Engeland wordt deze dag aangehouden als het begin van de ‘Slag om Engeland’. De Duitsers houden 13 augustus 1940 aan als eerste dag. In juni 1940 waren de eerste Duitse luchtaanvallen op Engeland. 

  •  Al in mei waren de Duitsers in Leeuwarden begonnen met het aanleggen van een vliegveld. Daarbij waren 7500 bouwvakkers en grondpersoneel nodig. Vrachtauto’s, treinen en schepen voerden zand en puin bij tienduizenden tonnen aan. Zeven werkmannen verongelukken op het vliegveld "Fliegerhorst" in Leeuwarden door Engelse luchtaanvallen. Onder het personeel komt steeds meer een zenuwachtige stemming en vooral onder de werkmannen omdat gevreesd wordt voor meerdere geallieerde  bombardementen. Ook enkele Gaasterlanders zijn hier vrijwillig voor de Duitsers aan het werk. De lonen zijn uitstekend. Roelof van Hes, een inwoner van Bakhuizen raakt deze dag gewond.  Het waren hoofdzakelijk werklozen die hier aan het werk waren. Ze kregen de kans weer aan het werk te gaan en behoorlijk te verdienen. Hier kwam nog bij, dat in het beginstadium van deze oorlog van een collectieve haat tegen de Duitsers nog geen sprake was. De gemiddelde burger zal weinig hebben begrepen van de betekenis van een nieuw Luftwaffe-vliegveld. Niemand kon toen nog bevroeden welke rol de vliegbasis uiteindelijk bij de “Reichsverteidigung” zou gaan spelen; dat lag nog in de schoot van de toekomst verborgen.

Wie kon het de arbeiders kwalijk nemen, die soms jaren van werkloosheid achter de rug hadden en nu de gelegenheid kregen zich eens behoorlijk in de meubeltjes te zetten?

DONDERDAG 4 JULI 1940 

Als gevolg van de protesten op Anjerdag van 29 juni werd bekendgemaakt dat er voortaan alleen naar Nederlandse en Duitse radiozenders mocht worden geluisterd. De maximumstraf werd bepaald op 10 jaar gevangenisstraf en een geldboete van onbeperkte hoogte.

  • Burgemeester Schwartzenberg gaf een schriftelijke waarschuwing aan de Grasdrogerij op Kippenburg. Er is te veel “uitstralend licht” geconstateerd. Er zal op worden toegezien dat dit hersteld zal worden. 

WOENSDAG 10 JULI 1940 

  • Burgemeester Schwartzenberg ontvangt een telegram van de Staatsraad in de provincie Friesland met de volgende inhoud: ‘Tot mijn leedwezen moet ik u meedelen dat, ingevolge Duitsche orders, het niet meer mogelijk is om verder rijkspaarden uit te lenen voor Friesland, Groningen en Gelderland ten westen van de IJssel en ten noorden van den Nederrijn’. Het bericht van 2 juli 1940 toont dus aan dat er veel belangstelling voor deze Duitse paarden is geweest. 

DONDERDAG 11 JULI 1940 

  • De Duitsers zijn nog altijd benauwd voor het mogelijk gebruik van postduiven. In de Leeuwarder Courant van vandaag schrijft de commissie Hornstra een artikel over ‘hardleerse liefhebbers’. De commissie schrijft dat er in de kringen van postduivenliefhebbers begrip is voor de oorlogssituatie. Toch vindt de commissie het percentage duivenhouders dat zijn duiven wel laat uitvliegen te groot. Daarom vandaag een laatste waarschuwing: ’Bij het constateren van het negeren van een uitvliegverbod worden alle postduiven – en alle andere soorten duiven – van de betrokkene gedood en de eigenaren kunnen zware straffen tegemoetzien. Het duivenhok moet op een manier zijn afgesloten dat uitvliegen niet mogelijk is. Alle liefhebbers in Nederland, ook particulieren, wordt de plicht opgelegd om overtredingen direct te melden aan de burgemeester of aan de plaatselijke politie’. 

ZATERDAG 13 JULI 1940 

  • Levensmiddelenbedrijf G.P. Bosma uit Balk durfde nog openlijk over de oorlog te publiceren. In de Balkster Courant van vandaag verscheen een ludieke advertentie. Tevens blijkt hieruit dat de veerdiensten Stavoren – Enkhuizen weer is hervat. Daardoor rijdt er nu ook weer een Zuidwesthoekbus op het traject Lemmer – Balk – Stavoren.

Dit een foto van marinepersoneel werkzaam onder de Opbouwdienst. Geen geweer op de schouder maar met een schep. Zo liep men ook in Gaasterland vanaf 1942. De opname is bij een zgn. “Boostkazerne” gemaakt en dus niet in Gaasterland. Kort voor de mobilisatie waren hiervan 16 kazernes gereedgekomen voor de huisvesting van Nederlandse onderdelen. Na de capitulatie maakte de bezetter hier graag gebruik van.

ZONDAG 14 JULI 1940

De opbouwdienst wordt officieel opgericht. Doelstelling wordt de Nederlandse beroepsmilitairen, die na de oorlog niet aan de slag konden, samen met werkloze dienstplichtigen onder te brengen. Generaal H.G. Winkelman geeft toestemming. Hij meende dat de Opbouwdienst slechts werd ingesteld om een uitbreiding van de werkloosheid in ons land te voorkomen. De nieuwe Duitse baas in Nederland – Seyss-Inquart, wil van meet af aan dat deze Opbouwdienst de grondslag wordt van een Arbeidsdienst in nationaal-socialistische geest.

  • Later komt de Arbeidsdienst er toch en krijgt eind 1941 een kamp op de Wyldemerk.

MAANDAG 15 JULI 1940

  • Burgemeester Schwartzenberg laat schriftelijk krachtig weten dat de kerkklokken en fabriekssirenes in Gaasterland NIET het alarmsein zullen geven van: “Luchtalarm” en “Einde Luchtalarm”. De kerkklokken blijven daardoor luiden op de kerkgebruikelijke tijdstippen. Wanneer namelijk kerkklokken wel het signaal zou afgeven van luchtalarm, dan mocht die klok niet meer als zodanig kerkelijk luiden. 

DINSDAG 16 JULI 1940 

  • Tien inwoners uit Gaasterland leveren vandaag hun jachtgeweer in bij de gemeente Gaasterland. In het gemeenteregister staan daarna nog twee aangiftes van 16 oktober 1941 en november 1941. Daarna is het register niet meer ingevuld.  De tien zijn:
    • Monsma uit Oudemirdum. Enkelloops jachtgeweer met 400 patronen.
    • Hoekstra uit Harich. Enkel- en dubbelloops jachtgeweer.
    • Folmer uit Ruigahuizen. Een dubbelloops jachtgeweer met een zak patronen.
    • de Boer uit Sondel. Een dubbelloops jachtgeweer met een zak munitie.
    • Stellingwerff uit Wijckel. Een dubbelloops jachtgeweer en een doos munitie.
    • Melchers, Bakhuizen. Een enkelloops jachtgeweer.
    • van Rijs uit Oudemirdum. Enkelloops jachtgeweer.
    • Wierda uit Oudemirdum. Een dubbelloops jachtgeweer.
    • Visser Jzn. uit Mirns. Een dubbelloops jachtgeweer en een doos munitie.
    • Jagersma, Oudemirdum. Een dubbelloops jachtgeweer. 

WOENSDAG 17 JULI 1940 

Aannemers op het Duitse vliegveld ‘Fliegerhorst’ in Leeuwarden worden gevangengenomen, omdat ze niet snel genoeg het vliegveld ombouwen tot een volwaardig vliegveld. De Duitsers willen van het ‘voetbalveldje’ en echt vliegveld maken. Het vliegveld is 800 meter lang en 700 meter De Duitsers pakken het groots aan. Er werken op dit moment 7500- 10.000 mensen die uit de gehele provincie komen. Daarbij is geen dwang gebruikt omdat de hoge lonen hun eigen aantrekkingskracht hebben. Er worden verharde startbanen aangelegd zodat de Duitse vliegtuigen kunnen opstarten om mee te doen aan de ‘Slag om Engeland’. Het funderingsmateriaal wordt aangevoerd in vrachtwagens, treinen en boten.

Alle puin komt uit het op 14 mei 1940 gebombardeerde Rotterdam. Het overtollige puin in Leeuwarden wordt weer verdeeld. Zo wordt bijvoorbeeld de oprijlaan van het oorlogskamp Trimunt bij Marum in het Groningse Westerkwartier geheel met dit puin aangelegd.

  • Hans Samplonius uit Sondel houdt van 19 juli tot 11 augustus 1940 een dagboek bij en schrijft: Koud en dor weer 

ZATERDAG 20 JULI 1940 

  • De Duitsers schrijven een brief naar de gemeente Gaasterland waarin zij informeren naar de opvangmogelijkheden in de villa ‘Mooi Gaasterland’ te Rijs. Burgemeester Schwartzenberg antwoordt dat er 100 personen kunnen worden gelegerd. Hij geeft aan dat de villa de bestemming heeft van: ‘reconvalescenten-oord” voor slachtoffers onder de burgerbevolking bij luchtaanvallen. (Reconvalescenten-oord betekent ‘herstellingsoord’). 

MAANDAG 22 JULI 1940 

  • In Friesland arriveerde vandaag een groep van 362 kinderen per trein. Hiervan kwamen er 21 uit Dordtrecht en 341 uit het verwoeste Rotterdam. Op initiatief van het Nederlandse Rode Kruis en de bond van oud-leerlingen van het landbouw- en huishoudonderwijs was daartoe een kindercomité gevormd. Zij zorgden ervoor dat deze kinderen bij pleegouders werden ondergebracht waaronder Gaasterland. In totaal waren al 6000 Rotterdamse kinderen over geheel Nederland verspreid terwijl er voor 6000 nog onderdak moest worden gezocht. 

WOENSDAG 24 JULI 1940

De Nederlandsche Unie (NU) wordt opgericht. Het doel is om de NSB de wind uit de zeilen te nemen. Maar het doel is ook om – volgens de oprichters – het vooroorlogse politieke bestel te verbeteren. Er komt een weekblad ‘De Unie’ en hierin staan soms fascistische artikelen.

De Nederlandse Unie volgt Hitler tot in het extreme. De Ned. Unie wil een volksgemeenschap zijn waar het Duitse Nationaal Socialisme en het Nederlandse Socialisme varianten van zijn. In het Ned. Unie-program komt te staan dat de Ned. Unie een voorstander is van een opvoeding van jongeren in nationale zin. Er moet een Arbeidsdienst komen voor de opvoeding tot volksgemeenschap en voor nationale eenheid. Zoals de Duitsers zeggen: ‘In Duitsland is de Arbeidsdienst geboren uit de noden van het Duitse volk. Met behulp van de Arbeidsdienst is men erin geslaagd om mensen te vormen die het nieuwe Duitsland het gezicht geven’. In 1941 wordt in Gaasterland op de Wyldemerk een Arbeidskamp opgericht. De politieke partijen ARP, CHU en de liberalen geven het advies om geen lid van de Ned. Unie te worden.

De Unieleiders steunden de Stichting Winterhulp Nederland (WHN), de nationaalsocialistische organisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog alle maatschappelijke hulpverlening zoals verleend door de overheid, particuliere en kerkelijke organisaties in Nederland moest overnemen en een monopolie wilde vestigen. De inkomsten van de Winterhulp bestonden uit: collecten, loterijen, 5% uit de winst van bedrijven en een inhouding van 1% op lonen van werknemers. De collecten waren niet erg populair bij de Nederlanders, regelmatig werd er opgeroepen niets te geven aan de NSB'ers. "Nog geen knoop van mijn gulp voor de winterhulp" werd er wel op posters van de winterhulp geklad. (bron: Wikipedia). ). In december 1941 werd de Unie door de Duitsers ontbonden omdat zij na de Duitse inval in Rusland volledige steun van de Unie had verwacht en niet gekregen. Toen na de oorlog verdachten werden ondervraagd, was er altijd de vraag bij: “Bent u lid geweest van de Nederlandse Unie?” Als die vraag bevestigend werd beantwoord, dan was dat een verzwarende omstandigheid. 

  • De Friese Maatschappij van Landbouw houdt zijn Algemene Ledenvergadering. De voorzitter zegt daarin ondermeer: ‘Wij moeten als Nederlanders een nieuwe volksgemeenschap opbouwen. Het maakt daarvoor niet uit van welke kerk wij zijn. Ieder moet goed bedenken dat men niet tussen het oude en nieuwe kan blijven zweven zonder zich af te vragen of het eigen ontwikkelingsrecht zodoende niet in gevaar wordt gebracht’.
  • Midden op de dag worden vier brisantbommen en een tijdbom op de haven in Lemmer gegooid door een tweemotorig vliegtuig, type Blenheim van de Engelse Royal Air Force (RAF). Een van de brisantbommen explodeert en beschadigt de waterleiding in de buurt van het gemaal. Een groep werkmannen van de Waterleiding moet de schade herstellen. Terwijl zij aan het werk zijn, ontploft de tijdbom. Acht personen vinden hierbij de dood. De RAF bombardeert Harlingen en Lemmer in het kader van de ‘Slag om de Invasieboten’. Harlingen was al op 13 juli gebombardeerd en in de nacht van 18 op 19 juli 1940 nog eens. Deze dag is er geen goed zicht voor de piloten en daarom gaat het vreselijk mis bij Lemmer. Het heeft grote impact op Lemmer en de omgeving. De acht slachtoffers zijn:
    • Jan Rintjes Koopmans, bakker, begraven te Lemmer.
      Klaas W. Verhoef, 31 jaar, werkzaam bij de Waterleiding, begraven in Echten.
      Geert Nieuwenhuis, 34 jaar, werkzaam bij de Waterleiding, begraven te Lemmer
      Jacob Leijenaar, 46 jaar, werkzaam bij de Waterleiding als fitter, begraven in Lemmer.
      Cornelis Barthelomeus Kolle, 50 jaar; hoofdopzichter bij het Waterschap “Zeven Grietenijen en de Stad Sloten’; opzichter van het ‘Waterschap De Lemstersluis’ en hoofd van de plaatselijke luchtbeschermingsdienst, begraven te Lemmer.
      Michiel Westerveld, 39 jaar, chef-machinist van het gemaal in de Noordoostpolder, begraven te Lemmer.
      Tjasso Roossien, 38 jaar, zuiderwerker, begraven in Borger.
      Jacob Dirksen, 34 jaar, gemeenteveldwachter, begraven in Harderwijk.

VRIJDAG 26 JULI 1940

Er is kennelijk veelvuldig gebruik gemaakt van het Duitse voorschrift om zoveel mogelijk verduisteringsmaatregelen te nemen. Deze dag adverteerde drukkerij W.W. de Jong in Balk in het Ned. Hervormde Kerkblad “Onze Kerk” met verduisteringspapier en als toevoeging: “Wij hebben het weer voorradig”.

ZONDAG 28 JULI 1940 

  • Het vliegveld in Leeuwarden wordt gebombardeerd door de RAF (Royal Air Force) en het bombardement houdt enkele dagen aan. Drie Duitse jachtvliegtuigen worden op deze dag vernield. Op éen dag vallen er door de bombardementen zeven dodelijke slachtoffers onder de vliegveldarbeiders. Er zijn veel gewonden waaronder Roelof Louw van Hes uit Bakhuizen. Alle arbeiders, ook die in de naaste omgeving wonen, slapen nachts niet meer thuis.

Vandaag is de allereerste uitzending van de Nederlandstalige ,Radio Oranje’ vanuit Londen. Koningin Wilhelmina spreekt voor de radio het Nederlandse volk toe. De Engelse radiozender B.B.C. maakt deze uitzendingen voortaan mogelijk.

  • In Heerenveen overlijdt de ongehuwde kandidaat-notaris Jan Melles van der Goot, geboren op 26 augustus 1903 in Wijckel als zoon van veehouder Melle van der Goot en Grietje van der Gaast. Over hem is een apart hoofdstuk gemaakt.

DONDERDAG 1 AUGUSTUS 1940 

Werner Friedrich Ross, Hauptmann van de Duitse Luftwaffe, wordt benoemd tot Beauftragte (afgevaardigde) van de Reichskommissär Seys-Inquart. Hij krijgt de titel Ministerial-Rat en dat wil zeggen dat hij van Hitler een volmacht heeft gekregen om diens zaken in Friesland te regelen.

Vandaag worden de aantallen Nederlandse slachtoffers bekend gemaakt in de periode van 10 mei tot 14 mei 1940. Er zijn 2890 personen gestorven, 6889 gewonden en er worden 29 personen vermist. 

DINSDAG 6 AUGUSTUS 1940

De Duitsers hebben een vergelijkend onderzoek laten instellen naar de leer van de Gereformeerde Kerken om redenen van staatsveiligheid. De Sicherheidsdienst maakt in een ‘Meldung’ uit Groningen bekend dat de Gereformeerde Kerken gelijk zijn aan de ‘Bekentnisskirche’ in Duitsland. 

MAANDAG 12 AUGUSTUS 1940 

  • Textiel en zeep kunnen nu alleen via de Distributiedienst worden verkregen.

DINSDAG 13 AUGUSTUS 1940 

  • De ‘Slag om Engeland’ begint in alle hevigheid. De Duitsers noemen dit ‘Adler Tag’. Dit is een oorlog tussen Engelse en Duitse vliegtuigen. In Gaasterland en omgeving worden steeds meer Duitse vliegtuigen waargenomen die van Leeuwarden naar Engeland trekken. De Engelse jachtvliegtuigen geven de overdag vliegende – en niet zwaar bewapende – Duitse bommenwerpers een zware afstraffing. 250 Hurricane- en Spitfirevliegtuigen winnen uiteindelijk het gevecht van 650 Duitse vliegtuigen.

MAANDAG 19 AUGUSTUS 1940 

De Duitsers verbieden Nederlandse vlaggen op woningen en voertuigen. Zelfs aan een fiets mogen geen rood-wit-blauwe vlaggetjes meer hangen. 

DINSDAG 20 AUGUSTUS 1940 

  • Operatie Adelaar. Het tweede gedeelte van de Slag om Engeland begint tussen de Luftwaffe en de RAF (Roal Air Force). Weer wordt er in Gaasterland en omgeving veel geluid gehoord van Duitse vliegtuigen richting Engeland. De Luftwaffe voert 1485 aanvalsvluchten uit waarbij 45 toestellen verloren gaan. De RAF verliest 13 toestellen. 

ZATERDAG 24 AUGUSTUS 1940 

Het derde gedeelte van de Slag om Engeland begint en die zal duren tot 6 september 1940. De Luftwaffe verliest 38 toestellen en de RAF 22 vliegtuigen.

ZONDAG 25 AUGUSTUS 1940 

Engeland slaat in de lucht terug en gaat vanuit de landsverdediging in de aanval. Het voelt zich sterk door de successen in de Slag om Engeland. Daarom gaat de RAF voor het eerst in deze oorlog vanuit Engeland een luchtaanval uitvoeren op Berlijn.

MAANDAG 26 AUGUSTUS 1940

De Duitsers slaan weer terug in de lucht. Zij beginnen nu met nachtelijke aanvallen op Londen.

WOENSDAG 28 AUGUSTUS 1940

  • Op het terrein van de IJsvereniging in Leeuwarden houden Dr. Colijn, Mr. R. Pollema en Ds. Hoekstra voor 13.000 bezoekers toespraken die gericht zijn tegen de oprichting van de Nederlandse Unie (zie 24 juli 1940). Deze ‘toogdag’ is uitgeschreven door het Provinciaal Comité van de Anti-Revolutionaire Kiesverenigingen en door het Kamerkringbestuur van de toenmalige CHU (Christelijk Historische Unie).
  • Lodewijk A.R.J. van Hamel is de eerste geheimagent die vanuit Engeland in Nederland wordt geparachuteerd. (zie voor vervolg 14 oktober 1940). 

ZATERDAG 31 AUGUSTUS 1940

  • Koningin Wilhelmina wordt vandaag 60 jaar. Op deze feestelijke dag dragen de beide dochters van de Gereformeerde dominee C. Jansen uit Hindeloopen ‘s morgens de oranje kleuren. Dit komt ter ore van de bezetter en daarom wordt de dominee direct gearresteerd. Hij zal 25 dagen in de gevangenis verblijven. Burgemeester Stallinga van Hindeloopen heeft dit voorval aan de Procureur-Generaal in Leeuwarden doorgegeven.
  • Deze burgemeester gaat zelfs zover met het Duitse draagverbod dat hij de kinderen van de basisschool op het verbod wijst om oranje kleuren te dragen. Een klein meisje dat een jurkje draagt waarin iets van oranje te zien is, krijgt de opdracht om de jurk te verwisselen voor een ander kledingstuk. Omdat Nederlandse vlaggen verboden zijn, dragen vandaag veel mensen als protest een goudsbloem. Deze ‘actie-Goudsbloem’ was één van de eerste tekenen van uiterlijk verzet.

Het eerste illegale nummer van de krant ‘Vrij Nederland’ verschijnt.

SEPTEMBER/OKTOBER 1940

Een voorbeeld van de verstrekking van distributiebonnen.

ZONDAG 1 SEPTEMBER 1940

  • In het boek ‘Woudsend en de Woudsenders in Oorlog en Verzet’ is een dagboek gepubliceerd zonder naam van de schrijver uit Woudsend. In dit dagboek is bij de datum van vandaag geschreven ‘Vannacht zijn wij vreselijk geschrokken. Wij dachten niet anders of een vliegtuig was bij ons neergestort. Het hele dorp is vannacht hevig geschrokken. Allen gissen maar niemand weet de oorzaak’. Later, op 16 september 1940, schrijft hij ‘Dat vreselijke geweld dat wij in de nacht van 1 september 1940 hoorden, was van een vliegtuig dat neerviel in Wijckel. Maar de Duitsers halen direct zo’n vliegtuig op’. Ondanks vele nasporingen is deze gebeurtenis nergens in boeken te vinden.

VRIJDAG 6 SEPTEMBER 1940 

  • In de nacht van 6 op 7 september 1940 stort een brandende Duitse Heinkel He-111 bommenwerper neer tussen Hindeloopen en Stavoren. Twee bemanningsleden worden uiteindelijk gevonden.

ZATERDAG 7 SEPTEMBER 1940

De Duitsers vervolgen de luchtoorlog ‘De Slag om Engeland’ met een grote aanval op Engeland, Operatie Adelaar. Nu vallen de Duitsers in dit 4e offensief Londen aan. Het duurt tot 30 september 1940.

DINSDAG 10 SEPTEMBER 1940

  • De Landelijke Algemene Ledenvergadering van de Gereformeerde Kerken in Hersteld Verband spreekt uit dat het rechtmatig overheidsgezag nog altijd bij Hare Majesteit de Koningin in handen is. Deze uitspraak – als daad van verzet – is belangrijk voor een groot gedeelte van Gaasterland, omdat in Nijemirdum door het Hersteld Verband met 235 leden wordt gekerkt. Nijemirdum is de vierde kerk in Nederland van het Gereformeerd Hersteld Verband dat uit de Gereformeerde Synodale Kerk is gestapt.

N.B. Het Hersteld Verband was in 1926 ontstaan doordat Ds. Dr. J.G. Geelkerken op zondagavond 23 maart 1924 in Amsterdam een preek had gehouden waarin hij ruimte bepleitte voor een niet-letterlijke opvatting ten aanzien van het paradijselijk verhaal. Ds. Geelkerken twijfelde er aan of de slang in het Paradijs letterlijk (zintuiglijk waarneembaar) tegen Eva gesproken had. De synode van de Gereformeerd Synodale Kerk in Assen schorste Ds. Geelkerken op 17 maart 1926 uit zijn ambt als predikant. Desondanks preekte Ds. Geelkerken toch en dat deed hij in de volle Gereformeerde Schinkelkerk in Amsterdam. Tussen de kerkgangers zaten politiemensen in uniform. Na afloop van de dienst werd Ds. Geelkerken door veel mensen begeleid op weg naar huis. Vier dagen later werd hij door de kerk definitief uit het ambt van predikant gezet.

In Nijemirdum was Ds. S.P. Vermeer predikant. Ook hij weigerde in te stemmen met de besluiten van de synode in Assen. Deze synode had alle Gereformeerde predikanten gevraagd een verklaring te ondertekenen dat het Bijbelse verhaal uit Genesis 3 over Adam en Eva in het paradijs letterlijk moest worden gelezen. Door de weigering van Ds. Vermeer kwamen de Deputaten (afgevaardigden) van de Gereformeerde Classis voor een gemeenteavond  naar Nijemirdum om voorlichting te geven waarbij Ds. Vermeer zijn weigeringsbesluit mocht toelichten.

Ds. Vermeer was één minuut aan het woord toen hem het woord door de Deputaten werd ontnomen. Nijemirdumers protesteerden nog wel maar Ds. Vermeer kwam niet meer aan het woord. Bij het vertrek van de Deputaten werd er zelfs met stenen naar hun auto gegooid. In Nijemirdum begon men een eigen kerk en op zondagmorgen 28 november 1926 was de allereerste kerkdienst in het voormalige schoolgebouw aan de Lyklamawei. overgegaan naar het Hersteld Verband. Bij een landelijke telling op 31 december 1941 had de kerk van Nijemirdum 235 leden. De splitsing duurde van 1926 tot 15 mei 1946. Toen gingen alle leden van het Hersteld Verband in Nijemirdum over naar de Hervormde Kerk. Eén gezin ging terug naar de Gereformeerde Kerk. Landelijk heeft het Hersteld Verband 7187 leden gehad en zijn er 28 dominees landelijk werkzaam geweest. Binnen de kerk was ruimte voor liturgische vernieuwing en volledige kerkelijke openheid.

In Nijemirdum hebben 5 dominees gestaan van het Hersteld Verband.

  1. Simon Petrus Vermeer van 1923 tot 1929.
  2. Laurens Nieuwpoort in 1931.
  3. Elisa Cornelis Barend Kok van 1932-1936.
  4. Leendert Theodorus Arend van der Marel van 1938 – 1942.
  5. Pieter Verdam van 1943 – 1947.