Monument Oudemirdum bij IJsselmeer

R1322 VICKERS WELLINGON MARK 1C in het IJsselmeer

In de vroege morgen van 9 mei 1941 wordt om 00.43 de Vickers Wellington op de heenreis neergeschoten door een Duitse Messerschmitt.  Het vliegtuig slaat in meer dan duizend stukken te pletter in het IJsselmeer, op een afstand van 15 kilometer zuidwestelijk uit de haven van Lemmer en ver uit het zicht van de Gaasterlandse kust. In Gaasterland en in Friesland is destijds geen aandacht geschonken aan een vliegtuig dat neerkwam in het IJsselmeer ver buiten de Gaasterlandse territoriale wateren. Maar door de verslaggeving rond de berging ervan is dit verhaal wel actueel geworden, waardoor opname in de Gaasterlandse geschiedenis gerechtvaardigd is.

Doordat rond 1985 de gemeentegrenzen in het IJsselmeer verlegd werden, kreeg de gemeente Gaasterland er een oppervlakte IJsselmeerwater bij. Hiervoor ontving de gemeente een behoorlijk bedrag, zodat er werd gesproken van het binnenhalen van een rijke zeemeermin, waardoor onder andere het nieuwe gemeentehuis in Balk kon worden gebouwd.

De firma Smals had al jaren plannen om in het IJsselmeer een zandwinningsgebied te maken binnen de gemeentegrens van tegenwoordig De Fryske Marren. Hiervoor was grondonderzoek nodig. In april 2014 stuitte men daarbij op bommen en restanten van een vliegtuig op locatie X-162280Y-533592 (N52.78956, E5.49513) en waarschijnlijk zou dit de Wellington R1322 zijn. Besloten werd tot berging van het vliegtuig, bommen en eventuele menselijke resten over te gaan. De totale kosten hiervoor bedroegen 1 miljoen euro.  Op 22 augustus 2016 werd met de berging gestart en op 7 september 2016 maakte de leidinggevende majoor Kappert bekend dat op vier meter diepte inderdaad de berging had plaatsgevonden van de R1322 Vickers Wellington bommen en andere restanten en van menselijke resten. Hiervoor was een damwand gemaakt in het IJsselmeer. Dat was de tweede maal dat zoiets op die manier gebeurde. Eerder was dat gebeurd in 1975 in de Oostvaarderplassen bij een B-24 bommenwerper 42-7638.

Op de voorgrond is het droog gepompte stuk bodem te zien; op het ponton erachter staan magazijnen en kantoortjes van de bergers.

 

 

 

Foto Ad van Lit. Leeuwarder Courant

Er werd het definitieve bewijs geleverd dat dit het vliegtuig is dat in de nacht van 8 op 9 mei 1941 in het IJsselmeer is verongelukt. Er werd een koptelefoon gevonden met de naam van een piloot en een onderdeel waarop R1322 was vermeld. De Vickers Wellington had vier bommen aan boord en dat is te gevaarlijk voor de dagelijks aan- en afvarende zandwinningsboten. Drie bommen zijn op 16 september 2016 op het militaire terrein van De Haar bij Assen onschadelijk gemaakt. In de vierde bom zat een grote scheur waardoor de explosieve stof al uit bom door het zeewater was weggespoeld, zodat het onschadelijk maken niet meer nodig was.

De stoffelijke overschotten zijn overgebracht naar de BIDKL van vliegveld Soesterberg voor verdere identificatie.
Boven Nederland zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog 6000 vliegtuigen op de een of andere manier neergestort. Hoofdzakelijk gebeurde dat door Duitse nachtjagers en afweergeschut. Hiervan zijn 501 toestellen nog steeds niet geborgen. De Duitsers hebben enkele honderden vliegtuigen verloren in de strijd boven Nederland. In het IJsselmeer zijn 150 vliegtuigen neergestort. Door de drooglegging voor de Flevopolder zijn 36 hiervan geborgen.

Afbeelding van een Vickers Wellington

Het was donderdag 8 mei 1941 toen om 22.56 uur vanaf het Engelse vliegveld Syerston bij Nottingham een 2 motorig vliegtuig, de nachtbommenwerker Vickers R1322 Wellington Mark 1C met rompcode SM-F, opsteeg voor een bombardementsvlucht op de scheepswerven, olieraffinaderijen, staalfabrieken en de Focke Wolf vliegtuigfabrieken in het industriegebied van de belangrijke plaats Bremen. De vlucht was als wraak bedoeld voor de Duitse bombardementen op Engeland. Het vloog niet alleen daar naartoe, want met in totaal 358 vliegtuigen zouden meerdere doelen in Duitsland worden gebombardeerd in de hoop het Duitse Rijk tot capitulatie te dwingen.

De Vickers Wellington R1322 ging op weg en kon dat doen met een maximumsnelheid van 357 kilometer per uur. Wat een verschil in snelheid vergeleken met de V2-raketten die hier uit het Rijsterbos zijn weggeschoten tussen 25 september 1944 en 20 oktober 1944. Die hadden een snelheid van 5500 kilometer per uur en waren in zes minuten aan de Engelse westkust! Deze Wellington had een bereik van 4106 kilometer en dat was meer dan voldoende om de heen- en terugweg te vliegen. Aan boord waren 4 bommen van 500 pond, acht 7.7. mm Browning machinegeweren met de nodige munitie en 6 bemanningsleden. Twee mitrailleurs waren opgesteld in de neuskoepel, 4 mitrailleurs in de staartkoepel en twee midscheeps van de flanken. Daardoor was de buik van het vliegtuig de zwakke plek bij een aanval van achteren. De vlucht ging via het IJsselmeer omdat deze route de kortste was. Het scheelde niet alleen in brandstof, maar via deze route was het ook veiliger, omdat er geen of minder afweergeschut opgesteld stond. Dit in tegenstelling tot de route via de eilanden in de Waddenzee. Daar was het Duitse vliegveld in Leeuwarden zeer actief met ondersteuning van het Peil- en Radarstation in Sondel. Ondanks de verduisteringsvoorschriften van de Duitsers, hadden de piloten de nodige oriëntatiepunten om op te koersen, zoals de Waddeneilanden en de grote rivieren.

De bommenwerper R1322 Vickers Wellington werd gevlogen door een volledige Poolse bemanning van het Poolse 305 “Dywizjon Bombowy Ziemia Wielkopolska im. Marszaka Joséfa Pilsudskiego” RAF-squadron. De betekenis is: “Land van Groot Polen, maarschalk Joséfa Pulsudskiegoregio”. Groot Polen is de regio bij Poznan. Joséfa Pilsudskiego stond aan de wedergeboorte van de Poolse natie bij het einde van de 1e Wereldoorlog.

In het logo van het squadron zijn de verentooien van de huzaren te
herkennen 
zoals die door generaal Maczeks pantserdivisie werd gebruikt.

De meeste Poolse piloten waren na de capitulatie van Frankrijk aan Duitsland in juni 1940 naar Engeland gevlucht. Er werd in 1940 meegeholpen aan de “Slag om Engeland” waarbij zij meerdere Luftwaffevliegtuigen uit de lucht geschoten hadden. Hier werd op 28 augustus 1940 een volledig zelfstandige Poolse eenheid binnen de Royal Air Force opgericht. Er ontstonden meer dan tien Poolse R.A.F.-squadrons. De piloten gingen dan in opleiding om de nieuwe geallieerde machines te leren. Van 25 op 26 april 1941 waren zij in hun eerste operationele actie bij een bombardement op olietanks in de haven van Rotterdam.

In de vroege morgen van 9 mei 1941 werd om 00.43 de Vickers Wellington op de heenreis neergeschoten door een Duitse Messerschmitt Bf-110 gevlogen door Oberfeldwebel Hans Rasper (1914 Mannheim) en Unteroffizier Erich Schreiber van het Commando Nachtjagers 4/NJG1. Zij waren om 23.26 uur opgestegen vanaf het vliegveld Bergen bij Aalsmeer. Laatstgenoemd vliegveld stond in verbinding met vliegveld Leeuwarden. Bij de derde aanval op de Vickers Wellington hadden de Duitsers volgens Rasper succes en explodeerde het vliegtuig. Om 01.40 uur waren de Duitsers terug op hun vliegbasis en noteerden deze overwinning als hun 4e claim. In totaal stonden 7 claims op hun naam terwijl hun 8e claim niet bewezen kon worden. Hans Raspen had in de nacht van 26 op 27 april 1945 zelf aan den lijve kunnen ondervinden wat het is om door een vliegtuig neergeschoten te worden. Een Amerikaans toestel lukte dat maar Raspen overleefde de val en werd krijgsgevangen genomen. Hij overleed op 88-jarige leeftijd in zijn woonplaats Essen.

Hans Rasper (links) en Erich Schreiber hadden drie pogingen nodig om de Vickers Wellington neer te halen. Foto Leeuwarder Courant.

In meer dan duizend stukken sloeg de Vickers Wellington te pletter in het IJsselmeer, op een afstand van 15 kilometer Zuidwestelijk uit de haven van Lemmer en ver uit het zicht van de Gaasterlandse kust. Alle 6 Poolse bemanningsleden kwamen om het leven. Vier bemanningsleden werden dood aangetroffen en twee leden zijn vermist gebleven.

De commandant van het vliegtuig was de 30-jarige Flight-sergeant 780672 Jan Piotr Dorman. Hij werd met de 26-jarige-sergeant copiloot 78016 Ztzislaw Gwózdz in het IJsselmeer gevonden en door vissers uit het water gehaald. Zij brachten de beide personen naar Schellingwoude bij Amsterdam waar ze door de Duitsers werden geschouwd. De begrafenis vond plaats op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam. Hier werd ook een derde onbekende bemanningslid begraven, waarvan in 1947 werd vastgesteld dat het een Pools bemanningslid was. In 2016 kon worden vastgesteld dat het Stanislaw Pisarski moet zijn.

Het vierde bemanningslid dat officieel gevonden werd, was de 25-jarige sergeant boordschutter 780732 Ludwik Karcz. Karcz werd op 1 juli 1941 gevonden aan de dijk tussen Lemmer en Urk. De begrafenis was 2 juli 1941 op Urk in graf 158-2 en 18 juli 1947 werd hij herbegraven in Rusthof-Oud Leusden, wijk 13, rij 12 en graf 205. Van zijn begrafenis op Urk is een amateurfilm bewaard gebleven en in het bezit bij Omroep Flevoland. Daarin is te zien dat lange rijen Urkers achter de stoet hebben aangelopen. De Urker gemeenschap had de superdure lijkkist betaald met veel koperbeslag evenals de grafkransen. Uit de giften werd direct na de begrafenis een monument geplaatst. Een dominee had in de Engelse taal een Bijbelgedeelte gelezen en een gebed uitgesproken omdat men in de veronderstelling was dat het een Engels bemanningslid was. In hetzelfde graf van Karcz was anderhalve maand eerder een Engelse boordschutter begraven. In de film ( https://www.youtube.com/watch?v=5zx_Zvg2bas ) is te zien dat wachtmeester Harmen Visser een plechtig saluut brengt. Deze Harmen Visser is halverwege de oorlog overgeplaatst van Urk naar Vollenhove. Hij is op 16 april 1945 vlakbij Schoterzijl gesneuveld en begraven op het kerkhof in Oudemirdum. Dit is lezen in het hoofdstuk van-dag-tot-dag bij 16 april 1945.

De overige twee bemanningsleden Henryk Franciszek Sihorski en Maciej Wojciech Socharski waren in het vliegtuig aangetroffen dat in 2016 werd geborgen. De begrafenis was op het militaire gedeelte van de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam in een gezamenlijke kist. Daarin werd ook het rechterkuitbeen van Stanislaw Pisarski begraven. Laatstgenoemde werd ook op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam begraven maar dan zonder rechterkuitbeen. Er had geen gepuzzel plaatsgevonden met de lichamen. “Zij vlogen met elkaar en dus stoppen we alles bij elkaar in” verklaarde commandant Geert Jonker van de Bergings- en Identificatiedienst van de Koninklijke Landmacht (BIDKL).

De slachtoffernamen staan vermeld op “The Polish War Memorial" in Northolt (Groot-Brittannië). Dit monument eert de Poolse vliegers die tijdens de Tweede Wereldoorlog hun leven gaven voor onze vrijheid.

 

DE ZES BEMANNINGSLEDEN

 

Jan Piotr Dorman - 780672 - Pilot - sierz. / F/Sgt. -  PAF - KIA
geboren 12 Jan 1911, Skala p. Olkusz, Polen
overleden 09 May 1941, IJsselmeer
oud 30 jaar.
door vissers gevonden.
begraven 20 May 1941 - Nieuwe Oosterbegraafplaats, Amsterdam - Graf 69.B.5

780156 - 2nd Pilot - plut. / Sgt. - Zdzislaw Gwózdz - PAF - KIA
born: 19 Jun 1914, Sambor, Poland - died 09 May 1941, IJsselmeer - Age 26, washed ashore on 20 may 1941
found by seamen and buried
20 May 1941 - New Easter Cemetery, Amsterdam - Grave 69.C.21.

P 1440 - Navigator - por. / P/O. - Maciej Wojciech Socharski - PAF – MIA born: 1 May 1908, Warszawa, Poland - died 09 May 1941, IJsselmeer - Age 33. His name is mentioned onthe Polish Air Force memorial at Northolt, U.K.

780732 - Air Gunner - st. serz. / Sgt. - Ludwik Karcz - PAF - KIA
born: 22 Aug 1915, Kraków, Poland - died 09 May 1941, IJsselmeer - Age 25
Washed ashore 01 Jul 1941 - dyke Urk-Lemmer buried 02 Jul 1941 - Cemetery, Urk - Grave 158 - deep 2
disinterred - 18 Jul 1947 - reburied General Cemetery "Rusthof", Oud-Leusden - Plot 13. Row 12. Grave 205

780349 - Wireless Operator - plut. strz. / Sgt. - Henryk Franciszek Sikorski - PAF – MIA born: 10 Sep 1916, Jastrzebice p. Lódz, Poland - died 09 May 1941, IJsselmeer - Age 24. His name is mentioned on the Polish Air Force memorial at Northolt, U.K.

781036 - Wireless Operator / Air Gunner - plut. strz.- Sgt. - Stanislaw Pisarski - PAF – MIA born: 8 Mar 1915, Suchowola p. Bialystok, Poland - died 09 May 1941, IJsselmeer - Age 26 His name is mentioned on the Polish Air Force memorial at Northolt, U.K.

Flyby

Op maandag 19 september 2016 was er om 15.00 uur een “Flyby” (eerbetoon) boven de crashsite van de geborgen Vickers Wellington. Hiervoor kwam een Lancaster vanuit Engeland in het kader van de RAF BBFM (Royal Air Force Battle of Britain Memorial Flight) overvliegen. De Avro Lancaster was de meest beroemde en succesvolste zware RAF-bommenwerper van de Tweede Wereldoorlog. Het vliegtuig was driemaal de rampplek overgevlogen en daarna ook driemaal over recreatieterrein De Hege Gerzen in Oudemirdum. Hier waren ongeveer 1000 toeschouwers aanwezig. Speciaal voor deze gebeurtenis was toestemming verleend om laag te vliegen en dat wilde zeggen dat de Lancaster op een hoogte van 100 meter overvloog. Voorafgaand aan dit eerbetoon had Jan Geert Vogelzang een toespraak gehouden waarin de geschiedenis van dit vliegtuig, de fatale vlucht en de verongelukte vliegers werd uitgelegd.

Foto: Albert Draaijer

DE PLATTEGROND VAN DE VLIEGTUIGBERGING

WAT GEBEURDE ER MET DE  VONDSTEN

Resten van de in het IJsselmeer geborgen Britse bommenwerper Vickers Wellington werden verdeeld over 10 musea. Zij kregen elk een deel. De Lemster Oudheidkamer werd spekkoper. Zij kreeg een van de aangetroffen bommen, een 500-ponder. Het was de enige van de vier aangetroffen bommen waarin nagenoeg geen springstof meer zat. Daardoor behoefde de bom niet te worden vernietigd door de Explosieven Opruimingsdienst (EOD), zoals met de andere drie wel gebeurde.

Het projectiel was door de werknemers van de EOD schoongemaakt; op een voetstuk geplaatst en op 1 mei 2017 aan de Lemsters overhandigd. Het landingsgestel ging naar Terschelling. Museum Mar en Klif in Oudemirdum kreeg een propeller toegewezen. De andere musea waren in Urk, Egmond, Breda, Schokland, Dronten, Engeland en Polen. De gemeente De Fryske Marren was blij dat veel musea belangstelling toonden voor de onderdelen, die in bruikleen waren gegeven. Het ging verder om een aantal wapens, een zuiger en een typeplaatje van de vliegtuigmotor.

Foto: Albert Draaijer

Op dinsdag 2 mei 2017 werd dit moment onthuld op recreatieterrein De Hege Gerzen in Oudemirdum in aanwezigheid van genodigden en talloze belangstellenden. De originele propeller van dit monument was gebruikt met daaromheen een afbeelding van de drooglegging. Verder werd deze dag het boek uitgereikt “Lest we forget” waarin alles over deze rampvlucht beschreven was. 

Woensdagmorgen 6 september 2017 werden twee bemanningsleden van de Vickers Wellington met militaire eer begraven. Dat gebeurde op de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam. Het betrof hier de stoffelijke resten van Henryk Franciszek Sihorski en Maciej Wojciech Socharski. De Bergings- en Identificatie van de Koninklijke Landmacht had ook de identiteit van sergeant Stanis Pisarski definitief kunnen vaststellen. Zijn lichaam was anoniem in Amsterdam begraven maar de steen kreeg nu zijn naam. De herbegrafenis werd bijgewoond door een Poolse delegatie van ongeveer 40 personen. Poolse militairen in uniform hebben saluutschoten gelost.

’s Middags werd tijdens een korte plechtigheid - naast het bestaande monument op De Hege Gerzen in Oudemirdum - een herdenkingsbord onthuld.

In de Leeuwarder Courant van 27 oktober 2017 werd in een artikel mededeling gedaan van het feit dat de berging van het vliegtuigwrak goedkoper was uitgevallen dan gepland. De gemeente De Fryske Marren had hiervoor een bedrag van 1 miljoen euro begroot. De werkelijke kosten bedroegen 743.000 euro. Het rijk betaalt de gemeente 70% van de kosten en dat is 520.000 euro. Van het resterende bedrag ad 223.000 euro heeft het zandwinningsbedrijf Smals een derde van de kosten betaald. Dit waren hoofdzakelijk kosten voor de voorbereiding. De gemeente De Fryske Marren had een kostenpost van 23.000 euro.

De Lemster zeekadetten hebben het oorlogsmonument in 2020 geadopteerd en verzorgen het nu ook. Zaterdag 9 mei 2020 – 79 jaar na dato – was de eerste herdenking. De Oudemirdumers Leah Breimer (15 jaar) en haar vader Jacob Breimer vertegenwoordigden het Zeekadettenkorps uit Lemmer en legden bloemen bij het gedenkteken. Leah speelde op de dwarsfluit de Taptoe en na twee minuten stilte klonken het Wilhelmus en het Poolse volkslied.

Voor deze pagina zijn gegevens gebruikt zoals die op internet zijn aangetroffen. Tevens is gebruikt gemaakt van het boek: “Lest we forget” door Peter Boomsma en Ruurd Kok 2017. De geraadpleegde internetsites zijn:

http://teunispats.nl/sglo.htm

www.flevolanderfgoed.nl

www.lemsternijs.nl

Leeuwarder Courant  zoekwoord Wellington IJsselmeer

defensie.nl/vliegtuigberging-ijselmeer