ZATERDAG 23 SEPTEMBER 1944
Bauke Olivier, geboren in Blija op 9 september 1908, woonde in Nederlands-Indië en was daar eerst werkzaam als kok en later als hofmeester en KNIL-militair.
Hij was 8 oktober 1930 in Balk getrouwd met Alberdina Jans, de dochter van Gerhardus Jans, eigenaar van hotel Jans in Rijs en van Hendrika Jalink. Hij was vader van twee kinderen: Hendrika Gerarda (Gerry) en Albert Jans (Appie). Het huwelijk werd op 18 oktober 1934 door echtscheiding ontbonden.
Bauke Olivier overlijdt als krijgsgevangene van Japan in Takanon, Thailand. Hij is begraven op het ereveld van Kanchanaburi in Thailand, vak 7, rij G-nummer 43.
- Het motregent vandaag. Tijdens deze trieste dag wordt Gaasterland ‘s morgens opgeschrikt door de grote aantallen Duitse militairen die met hun materieel de gemeente binnenrijden. In Rijs komen vandaag 39 officieren en 303 manschappen aan en nemen het Rijsterbos in gebruik om van daaruit het geheime wapen – de V2 raket - af te schieten. Generaal Kammler had vier dagen eerder in Walcheren het bevel aan deze groep gegeven om de V2 installatie naar het Rijsterbos in Rijs over te brengen. Hij was bang geworden om door de geallieerden overvallen te worden vanwege de operatie Market Garden in Arnhem en Nijmegen. In het Noorden hadden de Duitsers de touwtjes nog stevig in handen.
De V-2 groep had al een behoorlijke geschiedenis achter de rug. De groep was begonnen in het Belgische Houffalize. Op 10 september 1944 was de groep daar weer vertrokken en had vijf dagen gereisd om uiteindelijk in Serooskerke weer te arriveren. Hier was een dochter van een plaatselijke smid in staat geweest een film te maken van de V2 raketten. Deze film kwam aan in Engeland en kon door de militaire experts worden bestudeerd. Daar kreeg men nu een indruk wat hun te wachten stond.
De vijfdaagse reis naar Serooskerke heeft mede zolang geduurd omdat er alleen nachts werd gereisd. Ze waren bang dat ze overdag te veel aandacht zouden trekken van de geallieerde vliegtuigen. De geallieerden waren in de lucht al de baas over de Duitsers. In het Serooskerkse park Vrederust zijn tussen 16 en 18 september 6 V2 raketten gelanceerd, waarvan er drie Engeland hebben bereikt. Twee raketten kwamen niet van de grond en werden teruggestuurd voor controle en reparatie.
Deze “Lehr – und Versuchsbatterie 444” was een “Training en Experimentele groep” van gestrafte militairen. Zij hadden de keus gekregen om deel uit te maken van deze gevaarlijke groep of te kiezen voor gevangenschap.
(Opmerking Vogelzang: Er zijn enkele zaken die ik niet heb kunnen ophelderen.
1. Wie heeft de aandacht van de Duitsers gevestigd op de locatie in het Rijsterbos en zijn omgeving zoals Kippenburg.
2. De toenmalige Boerenschool moet geweten hebben van de V2 komst. Zonder voorbereiding kunnen zij geen 137 militairen onderdak geven.
3. Hoe kwamen de Duitsers aan de gegevens van zomerhuisjes om te vorderen.
4. Wie regelde de inkwartiering bij particulieren. Wie zocht hiervoor de adressen uit. Was de inkwartiering verplicht of vrijwillig. Men kreeg wel een vergoeding).
In de toenmalige Boerenschool, tijdens de oorlog in het kindertehuis Mooi Gaasterland gevestigd, nemen 15 officieren en 122 militairen hun intrek. Achter Hotel-Café Kippenburg worden 7 officieren en 42 manschappen ondergebracht.
Tijdelijk de Boerenschool
Al direct na aankomst richten de Duitsers een gedeelte van het Rijsterbos in om de V2 raketten te kunnen afschieten.
In de omgeving worden bij particulieren Duitse militairen ondergebracht. Het echtpaar Gerhardus en Henderika Jans van hotel Jans werden ook aangezegd om het hotel te verlaten maar zij weigerden en dat is ongestraft gebleven. Zij moesten wel de nodige inkwartiering accepteren. Ook zomerwoningen zijn daarvoor aangewezen. Zij worden aangezegd direct te ontruimen. Daarbij is ook de zomerwoning "Huize Rixx".
Daarbij is ook de zomerwoning waarin onderduiker Cornelius Rantko Renken zich bevindt die in maart 1944 niet opnieuw was benoemd als burgemeester van de gemeente Idaarderadeel in Grou. Hij moet in Grou verdwijnen en de ambtswoning verlaten. De Duitsers willen niemand bij de V2 lanceringen in de buurt hebben en daarom bevelen zij hem de zomerwoning te ontruimen en al zijn spullen mee te nemen. Renken vindt een nieuwe schuilplaats. Renken reed in een rolstoel terwijl hij onder het zeiltje bij zijn benen een radio-ontvanger had waarmee hij op gezette tijden in het veld naar Radio Oranje luisterde. Bij één van deze tochten kwam hij met zijn wagentje in het mulle zand terecht. Passerende Duitse soldaten hebben Renken en zijn radio vervolgens weer naar een beter pad gereden. Na de oorlog is Renken weer in zijn functie benoemd. Vanaf 1954 tot juli 1968 is hij burgemeester geweest in Epe.
Een ander bekende ontruiming is de zomerwoning Ma-Li-Wa-Ja in Rijs. Destijdse bewoonster Nanny Visser vertelt hoe die ontruiming in zijn werk ging. Zij is de oudste dochter van aannemer Jurjen Gerrit Visser*** uit Leeuwarden die aan De Griene Leane in Rijs eigenaar en bewoner was van het huisje Ma-Li-Wi-Ja.
“Wij zaten aan tafel te ontbijten toen Duitse officieren het terrein opkwamen. Drie Joodse onderduikers zaten met hun rug naar het raam toe. Ze bogen hun hoofden ver naar voren om zo weinig mogelijk op te vallen. Vader liep via de openstaande deuren meteen het terras op om de officieren buiten op te vangen. Daar kreeg hij te horen dat hij uiterlijk om 18.00 uur diende te zijn vertrokken. Hij mocht alleen wat kleren meenemen. De rest moest hij laten staan. Daarna gingen ze weer weg. Dat had helemaal fout kunnen aflopen. Huize Rixt werd in het bos werd ook gevorderd. Gewone soldaten werden ondermeer ondergebracht in een schuur van boer de Jong tegenover ons huisje aan de Mientwei. Vader schakelde direct na het Duitse vertrek van zijn erf een paar boeren in. Zij kwamen met een paar paarden en wagens. Daarop werd onze gehele inventaris geladen. Het gezin kreeg onderdak in de boerderij van de familie Van der Wal aan het einde van de Mientwei op de weg naar Hemelum. De Duitsers troffen een volledig gestript huisje aan. Toen mijn vader met die boeren het huisje leeghaalde, werd ik er door hem op uit gestuurd om uit te vinden waar ze die raketbasis aan het bouwen waren. Ik ben toen op die dag met mijn vriendinnetje Aagje het bos ingefietst. Wij reden op De Griene Leane naar boven, naar zee. Daar was niks. Maar zodra wij het bos in wilden, werden we door de Duitsers teruggestuurd”. Visser kon niet de exacte plek van de basis vaststellen maar heeft desalniettemin het verzet in Leeuwarden op de hoogte gesteld van de Duitse activiteiten. Nanny vertelt verder: “De dag na de komst van de Duitsers kwamen we erachter dat we onze vier kippen waren vergeten en onze poes Mimi was nog aan de wandel en zou waarschijnlijk terugkeren naar Ma-Ly-Wi-Ja. We zijn toen met een paar teruggegaan om te vragen naar onze poes. We zouden dan ook stiekem de kippen meenemen. Vader wilde ze de komende Kerst slachten. Maar helaas, ons kerstmaal was al verorberd door de Duitsers”. Leden van het gezin Visser gingen dagelijks controleren of de Duitsers weg waren. Op 21 oktober was dat het geval. De familie trof een totaal uitgewoond huis aan. Met geweerkolven hadden de militairen gaten in de binnenmuren en plafonds gemaakt. Alles was smerig. Pannen waren gebruikt als toilet en…niet geleegd". *** In de Leeuwarder Courant van 29 april 2024 is aandacht geschonken aan de oorlogsactiviteiten van Jurjen Gerrit Visser. Het heeft twee oorkondes gekregen voor moedig verzetswerk maar waarom werd hij nergens in de literatuur over het Friese verzet vermeld? Sjouke Rijper schrijft over zijn onderzoek naar zijn opa: “Wie heeft nu een opa die tijdens de oorlog voor én tegen de Duitsers werkte?” Tijdens de oorlog werd Visser veroordeeld vanwege samenwerking met de Duitsers. Als aannemer gaat Visser in 1940 samenwerken als BGHV in een aannemerscollectief van Ullem Brink, Wiliam Geveke en Jan Hoekstra. Zij schrijven op Duitse opdrachten en verdienen hier goed aan. Waarom Visser dat gedaan is niet duidelijk geworden. Eind 1940 voelt Visser zich hierin duidelijk ongemakkelijk en met een smoes trekt hij zich uit het collectief terug. Na de oorlog wordt jacht gemaakt op Nederlandse aannemers die tijdens de oorlog voor de Duitsers werkten. Maar een handgeschreven verraadbrief gooit roet in het eten. Visser wordt ervan beschuldigd bakken met geld te hebben verdiend en dan voornamelijk aan het opknappen van de vliegbasis in Leeuwarden. Het is de start van een groot grootschalig onderzoek, waarin wordt aangetoond dat Visser sterk pro-Duits zou zijn. Visser verdedigt zichzelf met verhalen over zijn verzetswerk maar dat maakt nauwelijks indruk. Met verklaringen probeert hij zijn verhaal kracht bij te zetten. Uit die verklaringen blijkt dat hij anderen oproept tot staken, onderduikplekken regelt en oproepen om in Duitsland te gaan werken weigert. Ook stelde hij zijn huis in Rijs beschikbaar voor Amerikaanse piloten waarvoor hij aks bewijs 2 oorkonden aanlevert. Hij biedt medewerkers van Trouw een schuilplek aan en werkt als spion voor de Nederlandse Inlichtingendienst. Zijn verdediging zorgt er uiteindelijk voor dat hij alleen een kleine geldboete moet betalen. Maar pijnlijker dan de boete is de publiciteit die met deze uitspraak gepaard gaat. Niet alleen in Friesland wordt het nieuws verspreid, maar kranten publiceren door het hele land dit vonnis. Na de oorlog verhuist Visser met gezin naar Amersfoort omdat hij naar eigen zeggen zijn aannemersbedrijf wilde uitbouwen en daarvoor op en centrale plek wilde zitten. Hier herpakt hij zijn leven en zijn bedrijf bloeit dankzij de Wederopbouw. Maar door zijn leefstijl – hij eet, drinkt en rookt veel - overlijdt hij al op 47-jarige leeftijd. Anno 2024 opereert het aannemersbedrijf nog steeds onder zijn naam. Kleinzoon – journalist – Sjouke Rijper laat weten dat opa eerherstel verdient. “Eerherstel is misschien wel een groot woord, maar ik voelde het als een plicht om hen enigszins te verdedigen. Die kans heeft hij zelf nooit gehad”.
Aan de Enkhuizerleane stond ook de woning van Pieter Zeldenrust. Daarachter waren kippenhokken waarin meerdere onderduikers onderdak vonden. Voor hen werd het een moeilijke tijd. Enerzijds vanwege het oorverdovende geluid geluid van de V2-raketten en anderzijds de kansen voor ontdekking door de aanwezigheid van al die Duitse militairen.
De letter V stond voor “Vergeltung” en de V2 was de opvolger van de veel betere V1. De raket had een lengte van 14,03 meter met een diameter van 1,65 meter. Het startgewicht was 12,7 ton en het vervoerde een ton aan explosieven en kon 320 kilometer afleggen met een horizontale snelheid van 5800 kilometer per uur. De 1,83 meter lange motor was van staal en werd gevoed door een brandstofmengsel van alcohol en zuurstof. Bij een verbrandingstemperatuur van 2700 graden Celsius zorgde het voor een stuwdruk van 25 ton gedurende 25 seconden. Hierdoor werd de raket naar een hoogte van 30 kilometer gebracht. Er stonden 15 wagens met onderdelen aan de linkerkant verscholen bij de ingang van het bos. Ook waren er nog stukken Vierlinggeschut meegenomen tegen luchtaanvallen. Eén daarvan stond bij Kippenburg en de andere stond op de Murnserleane in het bos. Vanaf het begin worden de raketten op Engeland gericht, westzuidwest richting Londen.
Een V2 raket wordt vervoerd. Foto: www.holkema.net
De raketten konden de afstand naar Londen niet overbruggen maar kwamen neer in een tamelijk onbewoond gebied en dan met name in Lowestoft, Norwich en Ipswich. Daar is nauwelijks schade aangericht zowel in materiaal als mensen. Van alle 39 op Engeland gerichte V-2 raketten is slechts 1 oudere mevrouw gestorven door een hartaanval. Als de Duitsers doorkrijgen dat er bijna geen schade wordt aangericht, worden de raketten op Antwerpen afgeschoten.
De V2 raketten worden hier in een konvooi gebracht, dat wil zeggen met speciale opleggers voor de raketten, tankwagens, vrachtwagens met Duitse soldaten en een gepantserde commandowagen. De projectielen komen in onderdelen meestal aan op het NS-station van Heerenveen. Daar worden ze op Vidalwagens geplaatst en via Balk naar Kippenburg gereden. Een enkele keer is het vervoer ook via het NS-station Sneek gegaan. Er worden voortstuwingsbrandstoffen, oorlogskoppen e.d. meegeleverd.
Het is een hele opgave om de projectielen via de brug bij hotel Teernstra in Balk te vervoeren. De eerste keer dat een V2-raket via de Wilhelminastraat bij de brug met de Gaaikemastraat in moet draaien, komt het niet zonder schade aan hotel Teernstra voorbij. Er wordt een ruit geraakt (zie foto) dat in de oorlog niet weer is hersteld. De foto hiernaast bij de bevrijding van Balk op 17 april 1945 laat dit duidelijk zien aan de rechterkant. Er is een speciale tractor voor nodig die ook aan de achterkant bestuurd kan worden zodat zowel het voor als achter bestuurd kon worden.
Van Balk gaat de reis verder naar Kippenburg. Hier worden alle onderdelen in elkaar gezet (geassembleerd) in de Beukenlaan en in de Star Numanbossen. Dan wordt het volledige projectiel met een Meilerwagen en een truck voorzichtig naar het Rijsterbos vervoerd. Daar wordt de brandstof in de raket getankt en in afvuurpositie gebracht. De V2 raket kon in 2 tot 4 uur startklaar worden gemaakt. In het Jolderenbos in Oudemirdum stonden constant vijf koelwagens klaar voor het vullen van de raketbrandstof.
Als die wagens begonnen te rijden dan wist de Oudemirdumer bevolking dat er over niet al te lange tijd weer een raket de lucht in zou worden geschoten. Oudemirdumers wisten dan ook dat er ongeveer vijftien minuten voor de lancering een auto van het Rode Kruis door Oudemirdum reed op weg naar Rijs. Bij alle lanceringen in het Rijsterbos werden de omgevingsbomen van de installatie eerst natgespoten vanwege de geweldige warmte die vrijkwam bij de lancering en het mogelijke brandgevaar. Ongeveer 40 minuten voor de start werden er 2 tanks met opgezogen water uit de Rijstervaart overgebracht naar de lanceerplaats. Vaak was er een groep Duitse militairen van 16-17 jaar in blauwe kledij - als waren het boerenjongens- die vlak voor de start naar de startplaats liepen. Het was niet een prettig baantje want zij hadden allemaal een vertrokken en bang uiterlijk. Het kon ook te maken hebben met het feit dat hun werk een soort straf was.
Alle Duitse militairen in Rijs behoorden bij de “Lehr- und Versuchsbatterie 444” die allemaal gestrafte militairen waren. Zij hadden de keus gehad om mee te gaan naar het Russische Oostfront of om mee te werken aan de lanceringen van V2 raketten. Het was een gevaarlijk baantje want de Rode Kruisauto’s reden regelmatig het bos in. Waarom ze dat deden is niet te achterhalen. Wel is bekend dat de soldaten in Rijs veel alcohol (jenever) tot hun beschikking hadden. Hierdoor ontstond er wat ontspanning. Omwonenden krijgen bij een lancering de opdracht om de deuren en ramen open te zetten en dekking te zoeken. De angst van de Gaasterlanders dat het om gevaarlijk materiaal gaat, wordt hiermee bevestigd. Al wordt ook hier en daar gesuggereerd dat de raket vol zit met vloeibare lucht. Dat zou inhouden dat alle inwoners binnen de omtrek van vijf kilometer gedood zouden worden ten gevolge van een mislukte lancering. Na de start van de V2 komt het projectiel langzaam verticaal boven het bos uit. In horizontale stand vermeerdert de snelheid en is dan zomaar uit het gezichtsveld verdwenen. De raketten worden van een plateau van 3 x 3 meter op de Murnserleane afgeschoten. Later gebeurt dat vanaf de Enkhuizerlaan op een soort van startbaan met rails.
Hotel-Café-Restaurant Rijsterbosch van exploitant L. Hoogeveen ligt naast de ingang van het Rijsterbos. Niet alleen wordt het bos vandaag met strenge wachtposten bezet maar ook voor het hotel staan wachtposten. Niemand mag er meer in, zelfs geen groenteboer, bakker of anderszins.
Alle gasten moeten onmiddellijk uit het hotel verdwijnen en reserveringen moeten worden afgezegd. Deze bezetting zal duren tot vrijdagavond 19 oktober 1944. Ook de familie Hoogeveen verlaat met het personeel het hotel. Hierdoor vallen de inkomsten van de familie weg.
Dit geeft uiteraard problemen omdat zij verplicht waren het personeel door te betalen met loon, kost en inwoning.
Achter Hotel-Café Kippenburg worden de eerste bezettingsdag 55 Duitse militairen en 7 officieren ondergebracht. Eigenaar Botte Schotanus wordt hier verplicht om drie slaapkamers voor de officieren beschikbaar te stellen. Deze groep moet iedere keer de V2 raketten klaar maken voor vertrek naar het Rijsterbos. Verder moet Schotanus kantoorruimte beschikbaar stellen en ruimte voor het onderbrengen van een verpleegwagen. In de boerderij van zijn buurman Keulen brengen de Duitsers een radiowagen onder die voor de contacten van de in Gaasterlandse gelegerde militairen moet dienen. Veertien dagen na het vertrek van de Duitsers dient Botte Schotanus een nota in bij de gemeente Gaasterland. Hieruit blijkt dat Schotanus nogal wat zaken kwijtgeraakt is. Hij wil vergoeding voor het ontbreken van twee dekens; drie bedkussens; negen tuinstoelen, veertig pakken stro (f. 40,00) en 30 – 70 m2 vloerzeil.
Voor een complete lijst van alle V2 raketlanceringen in het Rijsterbosch, klik hier.
MAANDAG 25 SEPTEMBER 1944
- De gemeente Gaasterland zet alle kosten even op een rijtje van ingediende nota’s voor het op te richten gemeentelijk evacuatiebureau in Balk.
Bouwbedrijf Bauke P. Boersma in Balk heeft f. 11,50 nodig voor het maken van een wc; voor het leveren van hout en voor werkloon.
Dijkstra in Balk f. 5,85
Jac. Vermooten, Balk f. 10,12
Prov.Elektriciteitsbedrijf f. 5,38
la Rivière, uitgever f. 19,16.
Om 18.05 uur wordt de eerste 12 meter lange en 1,5 meter van omtrek V2 raket afgeschoten vanuit het Rijsterbos in Rijs door het Versuchsbataljon Eins. De lancering vindt plaats op de hoek van de Murnserleane achter het Vredestempeltje. De raket komt 5 meter later terecht in een perceel weiland bij Castle Farm, Heckfield Groien, district Hartismere. Twaalf woningen lopen enige schade op. Dertien kilometer verderop is de klap nog te horen geweest. De V2 raket blijkt 23 kilometer uit de koers te zijn geraakt. Het is onderzoeker Jan J. Van der Veer uit Elahuizen geweest die contacten met iemand uit Engeland heeft gekregen die alle V2 raketinslagen en de schade heeft genoteerd in Engeland. Om 19.30 uur zou de tweede raket gelanceerd worden maar vanwege een kapotte ontstekingskabel wordt het uitgesteld. Bij nader onderzoek zal blijken dat er een probleem is met een roer achter de raket.
De eerste raket geeft natuurlijk veel beroering in Rijs, Gaasterland en wijde omgeving. Het werd al snel de “vliegende bom” genoemd. Er deden al snel allerlei wilde verhalen de ronde. Zo zou de raket vol met vloeibare lucht zitten. Als er één raket ontplofte, dan zouden alle mensen binnen een straal van 5 kilometer sterven. Weer een ander verhaal was dat de temperatuur in hele omgeving heel snel naar beneden zou gaan bij een explosie.
In Elahuizen zal deze avond een wapendropping plaatsvinden maar de leider - Meester Hofstra – acht dit onaanvaardbaar vanwege de vele Duitsers die er nu in deze omgeving op betrekkelijk korte afstand zijn.
In de periode van 25 september tot 20 oktober zijn er met juridische zekerheid 75 “geslaagde” V2 lanceringen geweest. Durk Schaap heeft als enige 82 lanceringen geteld. Hij heeft wel aantallen per dag opgeschreven maar geen tijdstippen. Twee zijn er direct na de lancering ontploft en één raket is direct naar beneden gekomen zonder dat de raket ontploft is.
DINSDAG 26 SEPTEMBER 1944
- Om 17.25 uur wordt Gaasterland weer opgeschrikt doordat er weer een V2 raket gelanceerd wordt. Deze blijkt vijf minuten later neergestort te zijn in een perceel boerengrond bij Ranwort, 15 kilometer noordelijk van Norwich. De raket stortte neer op 180 meter afstand van een groepje landarbeiders. Verder bracht de V2 nauwelijks schade. Wel was er een groot gat van 7.50 meter diep. Om 20.10 uur wordt er weer een V2 raket afgeschoten maar deze is niet in Engeland geregistreerd. Aangenomen wordt dat deze V2 in de Noordzee terecht is gekomen.
WOENSDAG 27 SEPTEMBER 1944
- Om 11.40 uur stijgt er een V2 raket op uit het Rijsterbos. Deze zal later ontploffen in het bos bij Botany Bay Farm, Horsford dat 8 kilometer noordelijk van Harwich ligt. De volgende raketlancering is om 13.30 uur maar hiervan is geen spoor te vinden zodat aangenomen mag worden dat de raket in zee is gestort. Dan de derde lancering voor vandaag om 16.30 uur. Vijf minuten later ploft die dichtbij een stortplaats van de waterzuivering neer in city Sewage Works. Twee personen krijgen schampers van glasscherven. De vierde en laatste van deze dag is om 18.45 uur. Er is een grote vuurkolom te zien en de raket gaat weer rechtstandig de lucht in naar grote hoogte. Er ontstaat wel een ontploffing maar de raket vliegt wel vooruit richting Engeland. In Beighton komt het neer in een perceel grasland en het brengt geen enkele schade aan.
DONDERDAG 28 SEPTEMBER 1944
- Twee V-2 raketten worden vandaag uit het Rijsterbos weggeschoten. De eerste raket gaat om 13.30 uur de lucht in en de andere om 15.05 uur. Beide V2 raketten bereiken niet het vaste land van Engeland. De eerste komt bij de Noordzeekust terecht bij het plaatsje Horsey en van de andere raket is alleen maar het vermoeden dat deze in de Noordzee terecht moet zijn gekomen.
VRIJDAG 29 SEPTEMBER 1944
- Vier V2 raketten worden er vandaag gelanceerd. De eerste gaat om 11.30 uur op weg naar Engeland maar is daar niet aangekomen. Precies twee uur later volgt de tweede lancering en die raket zorgt ervoor dat in de Engelse plaats Hembsby Beach een krater ontstaat met een diameter van 12 meter breed. Aan 68 woningen is schade ontstaan. ‘s Avonds om 20.40 uur is de derde lancering en vijf minuten later volgt de inslag in Horstead en hierbij raken twee inwoners gewond. Nog weten de Duitsers vandaag niet van ophouden, want om 21.30 uur wordt de vierde raket gelanceerd. Deze bereikt Thorpe, St. Andrew. Hier wordt alleen schade aangebracht aan 27 woningen.
ZATERDAG 30 SEPTEMBER 1944
- In het Engelse Tunstall komt om 13.15 uur een V2 raket neer die vijf minuten eerder in het Rijsterbos was afgeschoten. Gelukkig komt de raket in het moeras terecht zodat er nauwelijks schade is ontstaan.
Een schetskaartje uit 1941 van het Rijsterbos. Foto: www.holkema.net
‘s Middags om 15.45 uur is er grote paniek bij de Duitsers in het Rijsterbos. Een V2 raket komt niet hoger dan 200 meter en valt dus direct weer naar beneden. Een explosie achterin de raket had het een eind gemaakt aan de vlucht. Het projectiel komt twintig meter naast het lanceerplatform neer. De alcohol- en zuurstoftanks ontploffen bij het neerkomen en verwonden daarbij enkele Duitse militairen. Er wordt gefluisterd dat er slachtoffers bij de Duitsers zijn gevallen maar hiervan is geen bewijs te vinden. De kop van de V2 raket bevat ongeveer 950 kilo en blijft nog 45 minuten in brandend liggen, maar ontploft uiteindelijk ook. Het gevolg is dat er een grote krater ontstaat waarbij het Vredestempeltje* volledig wordt vernield. * In 1814 was dit Vredestempeltje gebouwd door toedoen van de bewoners van Huize Rijs. Aanleiding was de verbanning van Napoleon naar Elba. Geheel Gaasterland was opgelucht en vierde feest. In 1945 werd alles opnieuw weer opgebouwd door timmerman Anne van der Zee uit Rijs op kosten van één van de voormalige eigenaren van het Rijsterbos, Baron van der Feltz. Veel materiaal van het oude tempeltje werd opnieuw gebruikt: de pilaren; de lijst met opschrift enz. enz. Jammergenoeg was er toen niet aan zink te komen; voor het dak moest men nu met dakleer genoegen nemen. Het opschrift kreeg nu de toevoeging: Renova tum (hernieuwd) MCMXLV. In 1969 bleek alles verwaarloosd te zijn. Er was geen geld voor herstel en dus werd tot afbraak besloten. Gelukkig werd in 1977 het weer opnieuw gebouwd. De eerste steen werd hiervoor in juni 1977 gelegd door jhr. L.F.A.G. van Swinderen.
De Duitsers besluiten om de lanceerinrichting enkele honderden meters in het bos te verplaatsen naar de Middenleane en de Enkhuzerleane. De Duitsers blijken niet echt tevreden te zijn met de Middenleane omdat de ondergrond te los is. Boer Jurjen Draaijer van de boerderij Braamberg in Mirns heeft bij dit ongeluk veel geluk gehad. Hij zag dat de V2 raket enkele seconden scheef hing en sprong direct van zijn fiets en liet zich op de grond vallen.
Op een afstand van 60 meter spat de V2 in duizenden hete stukken en scherven uiteen. De raket laat een gat achter van 8 meter diep met een doorsnee van 10 meter. Jurjen Draaijer en zijn fiets mankeren niets. Wel zijn er 4 kalveren gedood door de brokstukken. De Duitsers gaan onverstoorbaar door met de V2 raketlanceringen. Om 20.15 uur wordt er nog een exemplaar afgeschoten maar voor zover bekend is deze nooit in Engeland aangekomen.
- De Nederlandse Regering in ballingschap in Londen schrijft voor dat het gewapend verzet in Nederland moet samenwerken en in één organisatie moet worden samengebracht: De Nederlandsche Binnenlandse Strijdkrachten (N.B.S.) Als commandant wordt Prins Bernard benoemd. Friesland wordt landelijk onderverdeeld als Gewest I met verschillende districten. Gaasterland, Sloten, Lemsterland, Hemelumer Oldephaert en Noordwolde, Workum, Doniawerstal, Hindeloopen en Stavoren worden samengevoegd in district IV. De in Koudum ondergedoken Siemen de Jong uit Balk krijgt een benoeming als districtscommandant. Hij krijgt voortaan hulp van een aantal oud-officieren: Post en Tissot van Patot. Beide mannen waren bekend als oud-collega’s van Kapitein Pander, een ex-officier die een belangrijke speelde in de leiding van het Friese Gewest I. Benjamin Herres Steegenga uit Balk krijgt een functie in de staf van District IV.
Staand v.l.n.r.: Administratie: Pieter Epema, Workum; Verpleging: Benjamin Herre Steegenga, Balk; Anne Tuinier, Oudemirdum; Verbindingen: Sjerp Praamsma, Bolsward; Financiën: B. Stegenga, Idskenhuizen en Bewapening: Jan Th. Post, Laren. Zittend: Chef-staf J.J. de Koning, Koudum; Districtscommandant Siemen de Jong, Balk en Districtsoperatieleider H.L. Tissot van Patot, Den Haag.
- Enige tijd nadat “De slag om Arnhem” in september 1944 plaats had gevonden, verdwijnt slagerszoon Tinus Sonsma uit Balk. Hij wil zich aansluiten bij de bevrijdingslegers. Daarvoor sluipt hij door de frontlinies en kan zich aansluiten bij “Stoottroepen”, een onderdeel bij de Canadezen, van de K.P en van jongemannen uit Brabant en Limburg. Tinus Sonsma werd bevorderd tot sergeant vanwege een heldhaftige actie in de Betuwe. Daar schoot hij zijn mitrailleur leeg terwijl zijn dienstmaten allang gevlucht waren.
VIERDE KWARTAAL1944
- Aan het begin van dit kwartaal maken drie knokploegen plannen om twaalf nieuwe gereedstaande fietsen in te pikken bij fietsenmaker Eelke Van Tromp Boomsma in Sloten. Dit dozijn fietsen is bestemd voor de Duitsers en/of Landwacht. Voor het hele verhaal, klik hier.
BEGIN OKTOBER 1944
- In de gemeente Gaasterland waren in oktober 1944 de volgende Joden ondergedoken. De lijst is compleet overgenomen van een opgave door Benjamin Herre Steegenga uit Balk.
Freddie van Dam, 15 jaar. Verblijft bij Sj. Faber in Wijckel.
Herman Jonker, 3 jaar. Verblijft bij Y. de Jong in Wijckel.
Jozef Pomeranz, 12 jaar. Verblijft bij H. Postma in Nijemirdum.
Inneke Verduin, 11 jaar. Verblijft bij H. Sinnema in Nijemirdum.
Emiel Verduin, 10 jaar. Verblijft bij P. Klijnsma in Ruigahuizen.
Abraham Wijnbergen, 12 jaar. Verblijft bij huisarts Van der Bijllaardt in Balk.
Samuel Krant, 12 jaar. Verblijft bij bij Jac. De Graaf in Balk.
Emanuel Krant, 13 jaar. Verblijft bij S. Bokma in Harich.
Herman Dasberg, 14 jaar. Verblijft bij Van der Wal in Harich.
Alize Boekdrukker, 4 jaar. Verblijft bij H. Hoogeveen in Balk.
Paul Mogendorff, 12 jaar. Verblijft bij Terwisga in Balk.
Hans P. Klein, 10 jaar. Verblijft bij Konst in Bakhuizen. Geplaatst door bemiddeling van kinderarts Fideldij Dop.
Louis Aardewerk, 22 jaar. Verblijft bij J. Faber in Wijckel.
Rosette van Dam (gescheiden van Worms), 29 jaar. Verblijft bij C. de Vries in Balk.
Mozes Bakker, 70 jaar. Verblijft bij Duister in Nijemirdum.
Elizabeth Maikot. Verblijft bij B. Hoekstra in Balk.
Alex Boucher, 64 jaar. Verblijft bij J.B. Schurink in Rijs.
Flip Barends, echtgenote v.d. Kar en 1 zoon Bert. Verblijven bij J. de Vries in Oudega.
Aron Cats en echtgenote Alida Trijbits. Verblijven bij Schippers in Wijckel.
Louis Sanders en echtgenote Froukje Polak. Verblijven bij P. de Boer in Wijckel.
Hertog Herman Kisch en echtgenoot Belia van Vlijmen. Verblijven bij Jet van Hes in Oudemirdum.
Asser Jacobs en echtgenote Esther Bamberg. Verblijven bij Jacob de Graaf in Balk.
Henriëtte Bruin, geboren in Italië. Verblijft bij Jac. Strikwerda in Balk.
Bettie de Bruin, 12 jaar. Verblijft bij A. de Boer in Wijckel.
Louis van Naarden en echtgenoot Elisabeth Eveline de Jong. Verblijven bij S. Bokma in Harich.
Louwies Abram de Vries en echtgenote Elisabeth Scheffer. Verbleven bij De Boer en in Voorstreek 105, Sloten.
David van Gelder en echtgenoot Elizabet van Bever. Verblijven bij Lauwerze in Wijckel.
Joseph Cohen en echtgenote Lena Jas. Verblijven bij A. Groen in Harich.
Benjamin Vaz Vadias en echtgenote Wilhelmina Noach. Verblijven bij B. van der Wal in Balk.
Van der Sluis en echtgenoot. Verblijven bij Piersma in Balk.
Rebecke Rijnsdorp. Verblijft bij J. de Ruiter in Harich.
Familie Blankestein. Verblijven in Mirns.
Vromen en echtgenoot. Zij verbleven bij W. Lootsma in Harich, destijds wonend op de boerderij waar Immermoed nu gevestigd is. Mevrouw Vroomen was zwanger en de baby kondigde zich bijna aan. Meneer en mevrouw Vroomen zijn toen naar Mevrouw de Jong in Oudemirdum gebracht omdat deze bereid was om bij de bevalling te assisteren.
Van de volgende personen is het onderduikadres niet bekend geworden.
Janszens en echtgenoot met 1 kind.
Elli Cats.
E. Cohen.
Rotie Cohen.
Max Cohen.
Arend Koppels en echtgenote Sadie Laurie. Later zal blijken dat Arend Koppels bij J.A. de Vries op Elfbergen in Oudemirdum was. Sadie Laurie verbleef bij de familie P. Hofman in Wijckel.
Uit de gegevens van www.ondergedokeninfryslan.nl kunnen nog enkele namen worden toegevoegd.
Louis Halberstadt met zijn echtgenote Judith Lena van Naarden. Zij verbleven bij J. van der Goot, Wijckel 67.
David Marcus Cats. Hij was “gemengd gehuwd” en rechtstreeks aangekomen vanuit Westerbork. Hij verbleef bij J. van der Vlugt in Wijckel
Levie Boas en echtgenote Rebecca Alter. Zij verbleven bij op nr. 149 in Harich
Philip Mok. Verblijf bij Van der Veer MB168. Hij was hier alleen want echtgenote en ouders waren naar Polen afgevoerd.
Siegfried Logcher en echtgenote Reina Kalker. Zij verbleven in Hotel Jans te Rijs.
ZONDAG 1 OKTOBER 1944
- Om 18.50 uur wordt er weer een V2 raket afgeschoten die vijf minuten later neerkomt in het Engelse Bedingham. Vier personen raken hierbij licht gewond. Wel is er grote schade aan de Sycamore boerderij. De raket slaat een krater van 9 meter breed en 1.50 meter diep. Bedingham ligt twee kilometer oostelijk van de Amerikaanse vliegbasis Hardwick. De V2 raket stort dichtbij de ziekenafdeling van deze vliegbasis neer.
MAANDAG 2 OKTOBER 1944
Er worden vandaag geen V2 raketlanceringen genoteerd.
- De waarnemend Provinciaal Voedselcommissaris van Friesland benoemd Jelle Wisses de Jong uit Harich tot toezichthouder op de voedseldistributie.De 17-jarige van der Werf uit Stavoren schrijft in zijn dagboek:
“Wij hebben nu ook weer de oude tijd. Officieel was het nog niet bekend zodat de ene helft van de bevolking de oude tijd had en een andere helft de nieuwe tijd”.
De tijdstippen in Engeland en Nederland lopen nu precies gelijk tot 1 april 1945. Het was wel een ingewikkeld systeem. De Duitsers hadden in Nederland direct na de bezetting de Duitse of Berlijnse tijd ingevoerd. In Engeland waren er perioden waarin de “dubbele zomertijd” werd gebruikt. Nederland kende zomer- en wintertijden.
DINSDAG 3 OKTOBER 1944
Gisteren waren er geen V2 raketlanceringen maar vandaag gaan er zes stuks de lucht in. Om 09.30 uur vertrekt de eerste en ontploft in een bos bij Beeston, St. Lawrence. De tweede start om 10.15 uur maar daarvan is in Engeland geen aantekening gevonden. Aangenomen mag worden dat de V2 raket in de Noordzee is verdwenen. Dan is om 13.30 uur de derde start. Normaal doen de V2 raketten er vijf of zes minuten over om in Engeland te komen. Alleen deze raket spat dertien minuten later in Lowestoft uit elkaar boven een perceel weiland. Een boerderij raakt zwaar beschadigd. Drie personen raken zwaargewond en vijf personen lopen lichte schade op. De vierde start is om 16.50 uur en de V2 komt vijf minuten later aan in Great Witchingham. De raket maakt totaal geen schade. Wel zorgt hij voor een krater van 15 meter doorsnede en zes meter diep. Om 19.45 uur volgt de vijfde lancering. Al om 19.49 registreert men in het Engelse Norwich de V2 inslag. Deze raket heeft de meeste schade aangericht in Engeland waarbij ook de enige dode door vanuit het Rijsterbos gelanceerde V2 raketten valt te betreuren. Een oudere mevrouw raakt in een shock vanwege de explosie en 22 personen raken licht gewond. Er raken maar liefst 400 woningen beschadigd. De raket is boven een woningenblok in Mile Cross neergekomen. De explosieve lading raakt de Royal Norwich Golfclub Hellesdon. De laatste V 2 raket voor deze dag wordt om 20.00 uur gelanceerd. Deze raket valt tien minuten later neer in het Engelse Denton. De raket zorgt voor een ondiepe krater met de nodige schade.
- ’s Avonds om halfelf uur vliegt een Halifax vliegtuig laag over een perceel weiland bij de Sleattemermar dichtbij de boerderij van Alle Dijkstra aan het Tsjamkedykje. Het doel van deze Halifax manoeuvre is om op het weiland een wapendropping uit te voeren. Hiervoor werden deze Halifaxvliegtuigen speciaal ingezet. Deze wapendropping was extra gevaarlijk omdat het Duitse peil- en radarstation in Sondel dichtbij was en 24 uur in staat van paraatheid verkeerde. Er werd niet zomaar een droppingsplaats aangewezen. Hier waren meerdere voorwaarden aan verbonden. In de eerste plaats moest het een groot, open en vlak veld zijn. In de tweede plaats niet dichtbij een doorgaande weg. Ook belangrijk was dat er dicht bij de droppingsplaats een opslaglocatie was om het gedropte materiaal eerst in op te bergen. Voordat een droppingsterrein werd aangewezen kwam eerst een Engels vliegtuig een foto maken van het gewenste terrein. Het vloog daar niet zomaar boven maar gaf enkele mitrailleurschoten af om de aandacht af te leiden.
- De Balkster verzetsgroep “Watergeuzen”, onder leiding van Jaap de Jong (geboren 23 mei 1922 in Balk) had de opdracht gekregen dit landingsterrein te bezetten. De verzetsgroep had de opdracht tot bescherming tijdens de dropping gekregen. Iedereen van deze groep was erg afwachtend van de order omdat de districtssabotagegroep enkele weken eerder al eens vijf nachten achterelkaar tevergeefs had staan wachten op het droppingsveld in Elahuizen. En dan is het vandaag zover. Om 13.15 uur komt via de Belgische uitzending van de B.B.C.-radio in Engeland de afgesproken slagzin door: “Lusten jullie wel peultjes”. Dit bericht moet ’s avonds worden herhaald en dan is het zeker. En jawel, om 20.30 uur wordt de slagzin herhaald en kan de dropping in Balk beginnen en moet het ontvangstcomité alles in orde brengen. Er moet iemand naar de radio blijven luisteren want nu komen de tijdstipzinnen door wanneer het vliegtuig kan worden verwacht. Voor Balk kwamen de slagzinnen: “De machine loopt op volle kracht” en “de melk kookt over”. Het waren de zinnen die betekenden dat de dropping tussen 22.00 en 24.00 uur zou plaatsvinden en van 24.00 tot 02.00 uur. Dat was afgesproken tussen NBS Districtscommandant Siemen de Jong uit Balk met ondergedoken Engelse instructeurs in Gaastmeer die met een eigen radiozender in verbinding met Engeland stonden. Natuurlijk konden de Duitsers aan deze slagzinnen geen touw aan vast knopen.
Balk had maar te zorgen dat het droppingsterrein er dan klaar bij lag. Daar was een protocol voor gemaakt. Als allereerste moeten – met de wind mee – in een rechte lijn drie lampen gezet worden die op een afstand van 100 meter van elkaar worden geplaatst. Eerst een rode lamp, dan een witte lamp en tenslotte weer een rode lamp.
De lampen moeten blijven schijnen als het vliegtuig overvliegt, draait en de lading afwierp. Haaks op de rechte lijn krijg een witte seinlamp zijn plaats. De rechte lijn bevindt zich 40 meter rechts van de rode lamp die het verst geplaatst was. Het herkenningsteken voor de piloot was een vooraf afgesproken morseletter. Die wordt geseind via een witte lamp die op 15 meter afstand van de eerste rode lamp moet schijnen. Het ontvangstcomité moet een afstand innemen van tenminste 150 meter van de middelste witte lamp. En dan is het wachten op het vliegtuig. In Balk heeft de verzetsgroep de draagmanden al klaar staan. Zelfs de toen aanwezige bruggen zijn opgehaald zodat de Duitsers niet direct bij een overval op de landerijen kunnen komen. De droppingsploeg heeft alles mooi geregeld. Voor het bergen van de droppingscontainers is een grote praam beschikbaar. Deze praam zal naar de rietvelden in het Slotermeer worden gebracht. Hier zal men overdag de inhoud van de containers sorteren. Ook de verzorging van de innerlijke mens is niet vergeten want tijdens het wachten op het vliegtuig kregen de mannen brood met spek.
De droppingsploeg staat vandaag onder leiding van schoolmeester Metske Kramer (foto) uit Balk, geboren op 21 februari 1908 in Hempens. Hij is getrouwd met Maaike Bruggenkamp, geboren 11 maart 1907 in Drachten. Zij was onderwijzeres en (ere-)voorzitster van de Christelijke Boeren- en Tuindersbond (CBTB. Kramer was onderwijzer geweest in Wirdum; daarna Balk en van daaruit vertrekken zij in 1947 naar Berlikum. Van 1935 tot november 1946 is hij onderwijzer aan de Christelijke Lagere School in Balk. Metske Steffen Kramer overlijdt 2 maart 1997 in Leeuwarden en Maaike Bruggenkamp op 23 oktober 1989 in Leeuwarden.
- Dit droppingsverhaal begint met het vliegtuig dat om 22.30 uur laag aan komt vliegen. Het vliegt volgens Jacob de Jong (geboren 23 mei 1922, ongehuwd, Doopsgezind en woonde Harichsterzijde 50 in Balk) zo laag dat het vliegtuig bijna bij zijn staart kon worden gepakt. Het is een avond met heldere hemel en men ziet het vliegtuig rustig aan komen vliegen vanuit de richting van de Noordwolder Polder. Het maakt vier keer een rondje boven de droppingsplaats. De verzetsgroep zet alle grondlichten aan en gaat seinen met de afgesproken letter K. Maar wat er ook gebeurt: Het vliegtuig laat niets vallen en verdwijnt in westelijke richting. Waarschijnlijk heeft de vliegtuigbemanning het niet vertrouwd. Iedereen wacht nog een kwartier, een half uur en een uur maar het vliegtuig komt niet meer terug. De verzetsploeg staat nog wel drie nachten achteraan te seinen naar laagvliegende vliegtuigen maar alles zonder resultaat.
- Elektricien Jan van der Heide uit Balk heeft hier later een verklaring voor. Volgens hem waren de containers niet gelost vanwege een stommiteit bij het plaatsen van de seinlampen. De commandant zou een verkeerde instructie hebben gegeven. Van der Heide had de taak gekregen om een seinlamp te bedienen en vast te houden. Verzetsgroeplid Hein Knück heeft dat niet willen doen want hij zei dat hij teveel met de handen trilde.
Intussen moest overdag ook nog wacht gehouden worden bij de praam, want daar zijn de wapens en de benodigdheden voor het afwerpen in geborgen. Het gebeurde wel dat een paar leden van de Watergeuzen vijftien uren op de praam zaten.
De verzetsgroep Watergeuzen bestond uit:
Johannes van der Werf, geboren in 1912.
Thijs Dijkstra, geboren in 1916.
Auke Prins, geboren in 1920.
Hendrik Veltman, geboren in 1921.
Jan van der Heide, geboren in 1922.
Jacob de Jong, geboren in 1922.
Bauke van Hout, geboren in 1920.
Hendrik Koopmans, geboren in 1923.
Sibbele Hoekstra, geboren in 1924.
Brugt Groenhof, geboren 1924.
Pier de Jong, geboren in 1925.
Hein Knück, geboren op 14 januari 1912.
De laatste was een geboren Duitser maar was anti-Hitler. Zijn moeder was eerst getrouwd met een Duitser. Zij hertrouwde met Bauke Boersma, bouwondernemer en wethouder.
Raadhuis Balk bij de klapbrug
- De Watergeuzen zorgden er ook voor dat de klapbrug bij het gemeentehuis in Balk gesaboteerd werd door er steeds scherpe punten in te schroeven. Alle avonden gingen enkele mannen naar de brug om die punten erin te draaien. ’s Morgens in alle vroegte was men er weer om die punten eruit te halen. De voertuigen die over de brug reden, kregen hierdoor veel last van lekke banden. Het waren meestal vijandelijke auto’s omdat eigen inwoners nauwelijks meer auto’s hadden.
WOENSDAG 4 OKTOBER 1944
- Het is 11.20 uur als de eerste V2 raket van deze dag wordt afgeschoten vanuit het Rijsterbos. De raket komt in de Noordzee terecht dichtbij de kustlijn met de naam “California” op en afstand van 8 kilometer noordelijk van Great Yarmouth. Om 12.36 wordt de 2e V2 raket gelanceerd en komt vijf minuten later neer bij een basisschool in Rockland, St. Mary. Door rondspattende glasscherven raken een onderwijzer en 21 leerlingen gewond. Een landarbeider wordt eveneens gewond.
De krater bij Crostwick.
De derde voor deze dag is om 15.43 en die raket komt vijf minuten later neer dichtbij bij Crostwick. Hier ligt de vliegbasis Rackheath op een afstand van minder dan 500 meter van hun bommenbewaarplaats in het gebied met de naam Mud Corner.
De omgeving is dus voor een ramp behoed want de V2 raket was al uit elkaar gespat vlak voordat hij neerkwam met het gevolg dat de raketinhoud over een groot gebied verspreid raakte.
- De laatste V2-lancering van deze dag is om 16.35 uur. Deze raket bereikt in vijf minuten de Engelse plaats Spixworth waar hij geen schade veroorzaakt. De raket was al voor de inslag in de lucht uiteengevallen en daardoor lagen de brokstukken over een groot gebied verspreid. De volledige motor, gedeelten van de radiografische zaken – en nog veel meer – konden worden verzameld. Alles werd voor nader onderzoek opgestuurd naar het Luchtvaart Onderzoek Instituut in Farnborough.
- Alle inwoners van de plaats Bakhuizen en Mirns krijgen een geel document op de deur. Burgemeester Schwartzenberg en de commandant van de Duitsers in Rijs stelden dit verplicht. Op het document staan de namen van de bewoners. ’s Avonds na acht uur mag niemand het huis uit om elders een slaapplaats te zoeken. De maatregel werd genomen vanwege mogelijk spionagegevaar.
DONDERDAG 5 OKTOBER 1944
- Onafhankelijk van elkaar noteren de Gaasterlandse inwoners J.G. Keulen en Rintje Mulder een V2 raket start om halfacht ’s morgens. Hiervan is in Engeland geen inslag bekend. Om 9.59 uur was de volgende V2 raketlancering. Het Engelse Taverhem wordt om 10.04 uur opgeschrikt van de V2 terreur. Alles valt gelukkig mee want deze raket veroorzaakt alleen een explosie in het bos. Er wordt niet stilgezeten door de Duitsers en daardoor kan alweer een V2 raket van start gaan. De lancering is om 12.37 uur en vier minuten later wordt de inslag genoteerd bij Greath Yarmouth in de Noordzee. Dan is om 14.30 uur de volgende start en die raket ontploft nog voor het neerkomen dichtbij de grond neer nabij Surlingham. Tien personen raken gewond en 36 woningen worden beschadigd.
- Om 16.00 uur noteren John G. Keulen en Rintje Mulder weer een V2 raketlancering maar ook hiervan is niets in documenten teruggevonden.
- De volgende activiteit is dat alleen John G. Keulen om 17.40 een lancering beschrijft en dat Rintje Mulder er één om ?? noteert. Alweer is er van deze lanceringen geen aankomst in de boeken te vinden.
- Het verzet van Oudega/Nijega komt in actie in Kolderwolde. Om 20.30 uur wordt het bericht via Radio België uitgezonden: “Pieter heeft zijn been gebroken”. Er was met verzetsgroepsleider Meester Hofstra afgesproken dat er die avond een wapendropping zou komen. Boer Lieuwe Elgersma uit Oudega krijgt de mededeling om de giertank leeg te maken voor de opslag van de gedropte wapens. Op het droppingsterrein zet verzetsploeglid Durk Veenstra de drie schijnwerpers klaar. Maar tot grote teleurstelling komt de mededeling dat alles niet doorgaat. Er zijn nu zoveel Duitsers in Rijs bij de V2 lanceringen dat het te gevaarlijk wordt. De afstand Rijs – Kolderwolde is te klein.
Opmerking Vogelzang: In plaatselijke archieven wordt de datum en reden van het niet-doorgaan genoemd. Ik heb mijn twijfels over beide zaken om hieraan zekerheid toe te kennen. Halverwege oktober 1944 krijgt het Friese verzet de toezegging van Prins Bernhard dat er wapendroppings zullen komen en dus kan 5 oktober niet de juiste datum zijn. Op 20 oktober 1944 worden er voor het eerst door de geallieerden wapens gedropt in Friesland en wel bij Aalsum. Hierover is zekerheid. Hierdoor kon de actie in Kolderwolde niet op 5 oktober 1944 hebben plaatsgevonden. De Duitsers vertrekken op 20 oktober 1944 om 17.30 uur uit het Rijsterbos.
VRIJDAG 6 OKTOBER 1944
- In het moerasgebied van Shotesham All Saints komt om 10.25 uur de V2 raket neer die vijf minuten eerder vanuit het Rijsterbos was gelanceerd. In totaal worden er 43 woningen beschadigd.
ZATERDAG 7 OKTOBER 1944
De 26-jarige Duitse vlieger Helmut Lent (foto) overleed nadat hij twee dagen eerder zwaargewond was geraakt bij een geallieerde vliegtuigaanval op de vliegbasis Nordbrochen bij Paderborn. Hij krijgt een staatsbegrafenis waarbij de Duitse propagandaminister Hermann Göring als spreker aanwezig is.
Vanaf 1 oktober 1942 tot en aan augustus 1943 was Lent commandant geweest van de vierde groep Nachtjagtgeschwader op het vliegveld in Leeuwarden. Hij schoot 65 vliegtuigen neer waarvan meerdere in de Zuidwesthoek van Friesland. Hierbij stond hij vaak in contact met het Kamp Sondel. Met 113 neergehaalde vliegtuigen werd hij de op één na succesvolste Duitse nachtjagerpiloot.
- Wiebe Feenstra uit Lemmer heeft zijn Lemster oorlogsherinneringen gepubliceerd. Bij deze dag schrijft hij het volgende:“Vader, Oom Pieter en ik zijn deze dag naar Gaasterland geweest om graan zoals tarwe, rogge en aardappelen op te scharrelen. We hebben als ruilmiddel zout waar veel boeren gebrek aan hebben. Het zout heeft Oom Pieter van de Rook die nog een flinke voorraad van dat spul heeft liggen. Het zout was feitelijk bestemd om ansjovis in te leggen. Ansjovis wordt niet meer aangevoerd zodat het zout de eerste tijd toch geen doel meer heeft. We klopten aan bij een boer in Oudemirdum die wel graag wilde ruilen. De ruil werd dan ook vlot gesloten. We kregen zelfs nog een stuk schapenvlees. Bij de boer waar we mee ruilden, rook het verrukkelijk naar gebakken aardappelen met spek. Toen mijn vader zei: “Wat ruikt het hier lekker” vertelde de boer dat ze juist gegeten hadden. Vader zei in strijd met de waarheid dat we sedert vanmorgen niets meer gegeten hadden. We hadden echter elk twee meegenomen boterhammen gehad. De boer zei toen dat er nog wat over was en dat, als wij trek hadden, dat eten wel konden krijgen. Aangezien de heerlijke geur ons hongerig had gemaakt, sloegen we dit aanbod niet af. We waren echter wel gemeen, want toen de boer het eten even later bracht, zei Oom Piter die helemaal niet kerks is: “Laat ons eerst even bidden”. De boer zette zijn pet af en toen wij aan het smullen waren van de gebakken aardappelen, gebakken uien en spekvet, ging hij weg om even later terug te komen met voor ieder van ons een lekkere gebakken karbonade. Zou het door het bidden van Oom Pieter zijn gekomen? Op de terugweg hebben we nog wat hout op de handkar geladen. Waarschijnlijk was het klompenhout dat door het hoge water naar de Sondelerdyk was gespoeld. Ter hoogte van het bruggetje op de Sondelerdyk bij de Leijen, werden we aangehouden door de Grüne Polizei. Het geboefte vroeg eerst naar mijn persoonsbewijs. Toen dat in orde was, vroegen ze wat er in de handkar lag. Ik vertelde de Grünen in mijn beste Duits dat we hout hadden gezocht en een beetje tarwe en rogge hadden vergaard. Ze waren zeker tevreden met mijn antwoord want er werden geen verdere vragen gesteld en we konden onze weg vervolgen”.
- In de nacht van 8 op 9 oktober 1944 sprong bij een wapendropping in de omgeving van Veenhuizen, N.J. de Koning naar beneden. Hij zou wapeninstructie geven aan de NBS in Friesland. Hij reisde ook onder de naam Prins. Benjamin Herres Steegenga uit Balk bracht hem naar de boerderij van Marten van der Goot in Sondel. Hier gaf De Koning dus nachts les in de nieuwe wapens aan de groepscommandanten van de NBS.
MAANDAG 9 OKTOBER 1944
- De gedropte wapeninstructeur N.J. de Koning werd deze dag opgehaald door Luitjen Mulder en Wim Reinders van de verzetsgroep Echtenerbrug. Na de instructie in Sondel moest De Koning ’s avonds de wapeninstructies in het gemaal te Echten geven.
- Om halfvijf ’s morgens wordt Scharl en omgeving opgeschrikt doordat er een Duitse Heinkel 111 neerstort. De oorzaak is niet te achterhalen. De volledige vijfkoppige bemanning verliest het leven.
- Het Engelse Cantley is in rep en roer om 10.45 uur als er een V2 raket neerkomt die vijf minuten eerder in Rijs was gelanceerd. De schade bestaat uit twee gedode stierkalveren en in de naaste omgeving gaan veel ramen kapot. In het Rijsterbos wordt twee minuten na de eerste lancering alweer een V2 raket de lucht in geschoten. Die komt vijf minuten later neer in het Engelse Brooke. Er is nergens schade aangebracht. Opvallend is dat er maar twee minuten zaten tussen de eerste en de tweede lancering. Er zijn dus twee lanceerplatforms geweest. De derde – en de laatste – lancering op deze dag wordt om zes uur ’s avonds waargenomen. De inslag wordt drie minuten later al genoteerd aan de zuidkant van het Engelse Orfordness waar de raket in de Noordzee verdwijnt.
- ’s Avonds botsten twee Heinkel-111 vliegtuigen op elkaar boven De Griene Singel in Nijemirdum tegenover de boerderij van Wiebe Schotanus. Zij waren gestationeerd in Leeuwarden. Volgens luchtoorlogonderzoeker Jan J. van der Veer uit Elahuizen waren beide vliegtuigen op de weg terug van de Noordzee waarboven zij een V1 raket hadden afgeschoten in de richting van Engeland. Daartoe waren deze vliegtuigen in staat omdat zij onder hun linkervleugel een V1 raket konden ophangen. Het was een nieuwe techniek omdat de allereerste V1 raketten – stand alone – werden afgeschoten met een katapultachtige lancering. Onderzoeker Jacob Kooistra schrijft dat de beide Duitse vliegtuigen op weg waren naar Engeland. Onder de rechtervleugel hadden ze een V1-raket. Het verhaal van Kooistra lijkt juister dan dat van Jan J. van der Veer omdat in Nijemirdum de V1 raketten tot ontploffing komen en dus zijn ze niet boven de Noordzee afgeschoten. Eén V1 raket ontploft en de andere V1-raket breekt in stukken uit elkaar. Bijna twee ton springstof komt tot ontploffing. Dit veroorzaakt veel glas- en dakpannenschade. Voordat de Duitsers ter plekke zijn, hebben enkele Nijemirdumers al wat rampspullen meegenomen. Later op een middag krijgen alle inwoners van Nijemirdum de opdracht om de ramen en de deuren open te zetten. Ieder moest naar de zuidwestkant van de kerkoren om de knallen af te wachten. Er worden enkele bommen tot ontploffing gebracht die nog in het vliegtuig zaten. Duits onderzoek heeft uitgewezen dat het vliegtuig van Anton Schmidt voor 90% volledig vernield was.
Met dit vliegtuig werd gevlogen. De foto is van Gradus Woltjer.
Op 11 oktober 1944 maken opperwachtmeester Harmen de Jong en wachtmeester Lieuwe Huizer het volgende proces-verbaal op.
Herre Steegenga | 1 deurraam | |
Kerk Hersteld Verband | 50 ramen | |
Wed. E. de Jong | 2 ramen | |
Jouke Gijzen | 4 ramen | |
Machiel Gijzen | 1 raam | |
Leffert Reinsma | 4 ramen | |
Rein Reinsma | 3 ramen | |
Gerben Mulder | 21 ramen | |
Pieter Schram | 22 ramen | |
Klaas Postma | 26 ramen; 500 dakpannen en 6 binnendeuren | |
Jan Faber | 7 ramen | |
Jan Kok | 6 ramen | |
Sieger Falkena | 2 ramen | |
Gerben Stegenga | 8 ramen | |
Douwe Feenstra | 10 ramen | |
H. van der Werf | 3 ramen | |
Th. Van der Meer | 5 ramen | |
Wed. Wiarda | 1 raam | |
Bocke Tromp | 1 raam | |
Wed.T. op de Hoek | 1 raam van 1,50 meter x 1 meter | |
Gerrit Visser | 3 ramen | |
J.F. Beuckens | 3 ramen | |
Kornelis van der Meer | 18 ruiten en 50 dakpannen. 1 polshorloge vermist. |
- Douwe B. Schotanus heeft de meeste schade want de brandende wrakstukken zijn bij zijn huis neergekomen. Het blijkt dat het gehele gebouw is verzakt. Ook zitten er enkele scheuren in de muren. Verder zijn er 40 ramen en 900 dakpannen kapot; 10 inmaakglazen; een hanglamp, porselein, aardewerk, een schilderij en 5 gebroken dakbalken.
In de Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband waren alle ramen eruit gesprongen. Glas om die te vervangen was er niet. In plaats daarvan wordt er ondoorzichtig geelachtig glas ingezet. Het zou immers toch maar voor tijdelijk zijn… Er is niet al te best geelachtig “oorlogsglas” gebruikt. Als iemand zijn hoofd op en neer bewoog dan golfde de buitenwereld nog.
Zodra er weer helder glas beschikbaar is, zal het wel veranderd worden, denkt men. Maar het tijdelijke glas heeft er meer dan 60 jaar ingezeten. Zo slecht is het oorlogsglas dus niet geweest. Pieter Otter uit Nijemirdum heeft in een verslag geschreven dat van de boerderijen van Postma en Post de meeste dakpannen en ramen kapot zijn. De naam Post hebben de beide politiemensen niet in hun proces-verbaal gemeld. De familie Klaas Postma heeft in een dagboek de voortgang van de schade bijgehouden van de 26 kapotte ramen, 500 dakpannen en 6 binnendeuren. Op 13 oktober 1944 is de Molestverzekering al aanwezig om alle schade op te nemen. Op 19 oktober 1944 worden er noodramen geplaatst bij Postma. Alle ramen worden door nieuwe vervangen op 24 en 25 oktober 1944. Het is op 16 februari 1945 dat de familie Postma een bedrag van f. 2770,00 (€ 1200,00) ontvangt voor alle schade.Een week na de crash ging de heer Verf een kijkje ter plaatse nemen en vond motoronderdelen met de merken Arado en Argus. Dat klopte precies – volgens specialist Jan J. van der Veer - want beide fabrieken vervaardigden als toeleveringsbedrijven voor diverse vliegtuig- en motoronderdelen. Ook zag de heer Verf een grote, met bandijzer omwikkelde bol, die alleen maar uit een V-1 kan zijn gekomen. Elke V-1 had twee bollen aan boord. Zo’n bol bevatte samengeperste lucht die gebruikt werd om de benzinetank van het projectiel onder druk te zetten. Hierdoor werden brandstofpompen overbodig. Ook dreef die samengeperste lucht de gyroscopen van de automatische piloot aan, alsmede de servomotoren die hoogte- en richtingskoersen bedienden.
Elektricien Jan van der Heide uit Balk ondernam regelmatig strooptochten naar de wrakstukken waarbij hij vooral zocht naar zuigerpennen waaruit hij uitstekende schroevendraaiers en doorslagen kon maken. Cylindervoeringen waren eveneens bij hem in trek. Deze konden worden opengesneden waarna de voering platgeslagen moest worden. Daarna kon men het omsmeden tot een spade of een schop.
Er zijn 18 oktober 1944 is luchtfoto gemaakt en op 4 november 1944 nog eens. Op laatstgenoemde foto zijn de inslagen te zien met een pijltje.
18 oktober 1944
4 november 1944. Inslagen zijn aangeduid met een pijltje
Situatietekening op aangeven van D.J. de Kleine, Nijemirdum in 2014.
Benny Eppinga heeft zelfs een verbrand lichaam zien liggen vlak bij een vliegtuig. Hij neemt micraglas mee van het vliegtuig en zijn broer Robijn Eppenga maakt daar leuke voorwerpen van (zie foto). Een andere broer Henk verkoopt die op zijn beurt weer aan zijn medeleerlingen van de ambachtsschool in Lemmer. (Foto: Gerben de Jong)
De twee vijfpersoonsbemanningen van de beide Duitse vliegtuigen zijn door de botsing om het leven gekomen. Het waren nog jonge mensen. Acht bemanningsleden tussen 19 en 22 jaar. De andere twee waren 25 en 27 jaar. De piloot Volker Happel was nog maar 20 jaar en dat is zeer jong voor een dergelijke verantwoordelijke functie. In eerste instantie zijn ze alle tien begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden. De teraardebestelling vond plaats met militaire eer en met het Deutschland Lied en het Horst Wessellied.
De omgekomen bemanning van de Heinkel 111 Nr. 700245 (werknummer 5K+ER, 7./Staffel Kampfgeschwader 53 bestond uit:
Piloot Volker Happel, geboren in Gladbach op 29 augustus 1924. Zijn rang was Fahnenjunker/Feldwebel. Erk.Marke: 213508-112. Hij is 13 oktober 1944 begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden, afdeling 2, regel 11, nummer 10. Op 27 februari 1959 is hij in een kist herbegraven op de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AT, rij 10, nummer 229.
Werner Friedemann, geboren 21 oktober 1922. Hij was Onderofficier. Erk. Marke: 60455-283. Begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden op 13 oktober 1944 in afdeling 2, regel 11, nummer 11. Op 9 oktober 1958 overgebracht naar de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AT, rij 10, nr. 288.
Alfred Rutscho, geboren op 25 februari 1917 in Roxheim. Hij was onderofficier. Erek.Marke: 215508-114. Zijn lichaam was totaal verbrijzeld. Op 13 oktober 1944 begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden, afdeling 2, rij 11 nummer 13. Op 27 februari 1959 is hij in plastic begraven op de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AR, rij 9, nummer 201.
Manfred Thoelke, geboren op 27 juni 1923 in Ilfeld. Hij was ongehuwd. Zijn rang was Obergefreiter. Erk.Marke: 215508-113. Op 13 oktober 1944 begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden, afdeling 2, rij 11, nummer 12. Daarna op 27 februari 1959 in plastic begraven op de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AT, rij 10, nummer 227.
Waldemar Winkel, geboren op 14 augustus 1924 in Niederndorf. Hij was Gefreiter. Erk. Marke: 65119-163. Op 13 oktober 1944 is hij begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden, afdeling 2, rij 11, nummer 16. Op 27 februari 1959 is hij in plastic herbegraven op de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AT, rij 9, nummer 22.
Een scherf van de Heinkel
Deze scherf is met een metaaldetector gevonden door Gerard Woltjer uit Sint Nicolaasga en Douwe en David Visser uit Sondel. nabij de plaats van de ramp. Dit is het bewijs dat het het juiste vliegtuig was
De verongelukte bemanning van de Heinkel He 111 nummer 161920 (werknummer 5K+CR ) van de 8./Staffel Kampfgeschwader 53. Dit vliegtuig was voor 90% in de vernieling gegaan.
Piloot Anton Schmid, geboren op 17 juni 1919 in Baalgen. Hij was Feldwebel. Erk.Marke: 69873-453. Hij is in een kist begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden, afdeling 2, regel 11, nummer 15. Op 4 september 1959 is hij herbegraven in plastic in vak AT, rij 9, nummer 224 van de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein.
Hans Schiesl, geboren op 12 september 1922 in Berlijn. Hij was onderofficier, Erk.Marke: 69873-434. Begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden, afdeling 2, regel 11, nummer 14. Op 28 april 1959 overgebracht naar de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak MG nummer 42.
Gerhard Lessoing, geboren op 13 mei 1922 in Otterbach. Hij was Obergefreiter. cErk.Marke: 69873-468. Begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden in afdeling 2, regel 11, nummer 17. Daarna herbegraven in plastic op 27 februari 1959 op de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AT, rij 9, nummer 222.
Gerhard Gau, geboren op 21 februari 1925 in Lossnitz. Hij was Gefreiter. Op 13 oktober 1944 begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden. Op 27 februari 1959 herbegraven op de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AT, rij 7, nummer 174.
Rudolf Vogel, geboren op 28 oktober 1924 yn Fahrnau, landkreis Lörrach, Baden-Württenberg. Zijn functie was Gefreiter, Erk.Marke: B-65120-146, afdeling 2, regel 11, nummer 19. Hij is 13 oktober 1944 begraven op de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden, afdeling 2, regel 11, nummer 19. Op 27 februari 1959 is hij in plastic herbegraven op de Duitse militaire begraafplaats in IJsselstein, vak AT, rij 9, nummer 220.
Van de laatste zijn foto’s aanwezig waardoor een slachtoffer een gezicht krijgt. Gerard Woltjer heeft de foto’s beschikbaar gesteld. Op de foto rechts met zijn ouders en zuster
- Het dagelijks bestuur van Plaatselijk Belang “Balk Vooruit” heeft deze maandag een bijeenkomst belegd met Gaasterlands burgemeester Schwartzenberg. Onderwerp van bespreking is de invoering van een Volksgaarkeuken omdat de voedselvoorziening en de stroomvoorziening daarvoor nijpender begint te worden. Gezien de tijdsomstandigheden acht het Plaatselijk Belangbestuur het noodzakelijk om met een volksgaarkeuken te komen voordat het te laat is. Voorzitter Wieberen van der Heide zet hiervoor de eerste stappen. Burgemeester Schwartzenberg heeft dus geen verbod opgelegd.